مزایده به عنوان راهکاری رقابتی برای ارائه کالا یا خدمات است که امکان فروش آنها را به بیشترین قیمت ممکن فراهم می‌کند و در عین حال استفاده‌کنندگان از این کالاها و خدمات، آن را به قیمت دلخواه در اختیار دارند. شاید بپرسید مزایده به چه معناست؟ یا مزایده یعنی چی؟ پاسخ ساده این است که مزایده فرآیندی قانونی و رقابتی است که در آن کالا یا خدمات به بالاترین پیشنهاد واگذار می‌شوند.
مزایده یا حراج در بخش‌های مختلفی برگزار می‌شود؛ از مزایده ساده اموال مصرفی گرفته تا مزایده‌های کلان اموال دولتی و عمومی. با رشد تکنولوژی و دسترسی به ابزارهای تبادل اطلاعات، مزایده گسترش یافته و شامل مزایده اموال و خدمات بخش‌های دولتی، اموال توقیف شده به حکم دادگاه و حتی مزایده‌های کوچک آنلاین می‌شود.
مزایده دلایل متعددی دارد؛ افراد، شرکتهای خصوصی، کسب‌وکارها و دولت‌ها برای کسب بیشترین سود، فروش کالا و خدمات به بالاترین قیمت، وصول مطالبات یا فروش اموال مازاد خود، اقدام به برگزاری مزایده میکنند. در این مقاله، قصد داریم با تعریف مزایده، توضیح شرایط و معرفی انواع آن، پاسخ کاملی به این سوال بدهیم که مزایده چیست و چگونه انجام می‌شود. با ما همراه باشید.
تعریف مزایده؛ مزایده چیست و چه شرایطی دارد؟
مزایده یک فرآیند رقابتی است که در آن کالا یا خدمات به بالاترین پیشنهاددهنده واگذار می‌شود. اگر بپرسید مزایده معنی چیست یا معنی کلمه مزایده چیست، پاسخ ساده این است که مزایده مشابه حراج است، اما با رعایت قوانین و تشریفات قانونی که ارزش حقوقی آن را تضمین می‌کند.
از نظر قانونی، تعریف مزایده در قانون شامل مراحل، اقدامات و تشریفات مشخصی است تا اطمینان حاصل شود کالا یا خدمات به بالاترین قیمت ممکن فروخته می‌شود. در این روش، فروشنده قیمت پایه را اعلام کرده و با تایید کارشناس، خریداران قیمت نهایی خود را ارائه میکنند. این سه رکن اصلی مزایده شامل خریداران، فروشندگان و قیمت مزایده است.
مزایده در بخش‌های مختلفی برگزار می‌شود؛ از اموال و خدمات بخش خصوصی و دولتی گرفته تا اموال توقیف شده به حکم دادگاه و اموال مازاد شرکت‌ها. بسیاری از افراد، کسب‌وکارها و سازمانها برای خرید یا فروش کالا و خدمات خود از مزایده استفاده میکنند. اما شاید مهم‌ترین سوال این باشد: برای شرکت در مزایده چه باید کرد؟ شرکت‌کنندگان باید مراحل قانونی را رعایت کرده، مدارک لازم را ارائه دهند و در زمان مقرر پیشنهاد خود را ثبت کنند تا حق شرکت برای آنها محفوظ بماند.
براساس قانون، بسیاری از معاملات دولتی باید طبق تشریفات مزایده انجام شود. ماده 79 قانون محاسبات عمومی کشور بیان می‌کند: «معاملات وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی اعم از خرید و فروش، اجاره، پیمانکاری و اجرت کار (به استثناء مواردی که مشمول مقررات استخدامی است) باید از طریق مناقصه یا مزایده انجام شود.» همچنین ماده 114 قانون اجرای احکام مدنی اشاره دارد که فروش اموال توقیف شده از طریق مزایده انجام می‌شود.
علاوه بر این، شرکت‌ها برای پرداخت بدهی‌های خود یا افراد برای وصول مهریه زوجه نیز از روش مزایده بهره می‌برند، که همه این فرآیندها مستلزم رعایت قوانین و صدور حکم قضایی است.
انواع مزایده چیست؟
مزایده با توجه به موقعیت، اشکال و روشهای مختلفی دارد. بر اساس عرف و قوانین مختلف، انواع مزایده را میتوان به مزایده اختیاری، مزایده اجباری، مزایده عمومی، مزایده خصوصی و محدود تقسیمبندی کرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم.
مزایده اختیاری
برگزاری این نوع مزایده کاملا در اختیار صاحب مال است و معمولا فشار قانونی خاصی برای اجرای آن وجود ندارد. هنگامی که سازمانها، ادارات و شرکت‌ها بنا به تصمیم مدیران یا مقام ذی‌صلاح خود قصد دارند مالی را بفروشند، می‌توانند با رعایت تشریفات مزایده اقدام به نشر آگهی کرده و مال مورد نظر را با توجه به صرفه و صلاح سازمان به پیشنهاددهنده بالاترین قیمت بفروشند.
در همین راستا شرکت‌ها، سازمانها و حتی اشخاص حقیقی برای فروش اموال مازاد می‌توانند به شکل کاملا اختیاری و بدون فشار هیچ مرجع قانونی و با رعایت قوانین مزایده اموال خود را به بالاترین قیمت به فروش برسانند. در این روش فروشنده که اختیار مال را دارد به همراه خریدارن، اجزای معامله را تشکیل می‌دهند.
مزایده اجباری
در این روش دستور مقام قضایی شیوه مزایده را مشخص می‌کند. در این روش مزایده از حالت تجاری و اقتصادی رنگ‌وبوی حقوقی و قضایی می‌گیرد و شیوه برگزاری تا حدودی دستخوش پیچیدگی‌های حقوقی می‌شود.
از آن جمله میتوان به شرکت‌ها و اشخاصی که اموالشان به دلایلی مانند ورشکستگی و عدم توان پرداخت بدهی توقیف شده یا زوجه اقدام به توقیف اموال برای مطالبه حق و حقوق خود کرده باشد، اشاره کرد. در این روش جدای از رعایت قوانین حاکم بر مزایده، باید احکام صادره در مورد موضوع مزایده کاملا رعایت شود. در این روش به جزء خریداران و فروشنده که اختیاری بر مال ندارد، مقام قضایی نیز جزء سوم معامله را تشکیل می‌دهد.
مزایده خصوصی و محدود
مزایده محدود نوع دیگری از مزایده است که بنا به دلایل مختلف از جمله مسائل امنیتی، حقوقی و سیاسی، کاملا محدود و در بخش‌های خاص و برای افراد مشخص در نظر گرفته شده و بنا به همین دلایل نام پیشنهاددهندگان کاملا محرمانه باقی می‌ماند.
در این روش، پس از طی مراحل به شکل محرمانه، بررسی‌های کامل و مطابق قوانین انجام می‌شود و کالا یا خدمت به فرد حقیقی یا حقوقی که در این فرایند بالاترین پیشنهاد را داده، واگذار می‌شود.
مزایده عمومی
برخلاف مزایده خصوصی، این نوع از مزایده کاملا شفاف و برای همه آزاد بوده و عموم مردم می‌توانند در آن شرکت کنند و نام پیشنهاددهندگان قیمت به شکل علنی بیان می‌شود. هیچ‌گونه محدودتی در این نوع مزایده وجود ندارد.
آگهی مزایده چیست؟
آگهی مزایده یکی از مهم‌ترین ابزارها برای اطلاع‌رسانی شرکت‌کنندگان است. این اطلاع‌رسانی به شرکت‌کنندگان کمک می‌کند تا مزایده گر کیست و چه کسانی می‌توانند در فرآیند شرکت کنند را بشناسند و از شرایط شرکت در مزایده آگاه شوند.
روشهای مختلفی برای انتشار آگهی مزایده وجود دارد. یکی از رایج‌ترین روش‌ها، درج آگهی در روزنامه‌های کثیرالانتشار و جراید محلی است. آگهی مزایده یکی از اسناد مزایده محسوب می‌شود و بر اساس ماده 118 قانون اجرای احکام مدنی، باید حداقل یک نوبت در یکی از روزنامه‌های محلی منتشر شود. در برخی موارد، مزایده‌گذار آگهی را در اماکن پرتردد مانند مترو، ایستگاه‌های اتوبوس و معابر عمومی نیز نصب می‌کند تا توجه عموم جلب شود.
با پیشرفت فناوری و فضای مجازی، امکان اطلاع‌رسانی از طریق منابع آنلاین و سایت‌های دارای مجوز نیز فراهم شده است. این روش به شرکت‌کنندگان امکان می‌دهد که برای شرکت در مزایده چه باید کرد را پیشاپیش بدانند، مدارک خود را آماده کنند و به راحتی در مزایده‌ها ثبت نام نمایند.
انتشار آگهی مزایده به صورت صحیح و شفاف، تضمین می‌کند که همه مزایده‌گران بالقوه از فرصت‌ها مطلع شوند و فرآیند مزایده با رعایت قوانین و شرایط شرکت در مزایده برگزار شود.
مراحل شرکت در مزایده
برای بسیاری از افراد و کسب‌وکارها، سوال این است که منظور از مزایده چیست و چگونه میتوان در آن شرکت کرد. مزایده یک فرآیند قانونی و رقابتی است که کالا یا خدمات به بالاترین پیشنهاددهنده واگذار می‌شود. اما برای حضور در مزایده، رعایت شرایط شرکت در مزایده و آشنایی با قانون برگزاری مزایده ضروری است.
اولین قدم، اطلاع از شرایط برگزاری مزایده است. بسته به نوع مزایده (دولتی، خصوصی، عمومی یا محدود)، قوانین و مراحل اجرایی ممکن است متفاوت باشد. شرکت‌کنندگان باید مدارک هویتی، اطلاعات مالی و ضمانت‌های لازم را آماده کنند تا حق شرکت برای آنها محفوظ باشد.
گام بعدی، ثبت درخواست و ارائه پیشنهاد است. روش شرکت در مزایده معمولاً به صورت حضوری یا آنلاین انجام می‌شود و شرکت‌کنندگان باید قیمت پیشنهادی خود را مطابق دستورالعمل مزایده ارائه دهند. در برخی مزایده‌ها، امکان ارائه قیمت به صورت بسته‌های پیشنهادی یا مرحله‌ای وجود دارد.
در نهایت، پس از ارزیابی پیشنهادها توسط فروشنده یا کارشناس، برنده مزایده اعلام می‌شود. دانستن این نکته که برای مزایده چه باید کرد، شامل رعایت مهلت‌ها، ارائه مدارک کامل و پایبندی به دستورالعمل‌های قانونی است. با رعایت دقیق این مراحل، شرکت‌کنندگان می‌توانند از مزایده به بهترین شکل بهره‌مند شوند و از ارزش حقوقی و قانونی آن اطمینان حاصل کنند.
مراحل برگزاری و تشریفات مزایده
برگزاری مزایده مستلزم رعایت تشریفات و مراحلی است که عدم رعایت آنها منجر به ابطال فرایند مزایده می‌شود. مراحل مزایده شامل اطلاع‌رسانی عمومی، تعیین قیمت پایه، ارائه تضمین‌های مالی، و انتقال نهایی مالکیت است. رعایت این اصول، علاوه بر ایجاد شفافیت، از بروز مشکلات حقوقی نیز جلوگیری می‌کند. در ادامه مراحل برگزاری مزایده را به‌ترتیب شرح می‌دهیم.
۱. اطلاع‌رسانی و دعوت عمومی
اولین گام از مزاحل مزایده، انتشار آگهی رسمی جهت اطلاع‌رسانی عمومی است. این کار معمولاً از طریق روزنامه‌های کثیرالانتشار، رسانه‌های محلی یا حتی فضای مجازی انجام می‌شود. در مواردی که اموال دولتی یا توقیفی به مزایده گذاشته می‌شوند، آگهی باید مطابق با مهلت‌های قانونی منتشر شود، به‌گونه‌ای که فاصله بین انتشار آگهی و برگزاری مزایده کمتر از ده روز و بیشتر از یک ماه نباشد.
۲. تعیین قیمت پایه
برای جلوگیری از پیشنهادهای غیرواقعی، یک کارشناس رسمی قیمت پایه را بر اساس ارزش واقعی مال تعیین می‌کند. در مزایده‌های رسمی، این قیمت به طرفین اعلام می‌شود و هر دو طرف می‌توانند در مدت زمان معین (معمولا سه روز) اعتراض خود را اعلام کنند. این مرحله از آن جهت اهمیت ویژه‌ای دارد که درصورت تعیین نادرست قیمت پایه، امکان ابطال مزایده یا اعتراض طرفین و لغو مزایده وجود دارد.
۳. ارائه پیشنهادها و انتخاب برنده
پس از اعلام قیمت پایه، شرکت‌کنندگان پیشنهادهای خود را ارائه می‌دهند و شخصی که بالاترین قیمت را پیشنهاد دهد، به‌عنوان برنده شناخته می‌شود. در برخی موارد، برای جلوگیری از سوءاستفاده، برنده مزایده ملزم به پرداخت درصدی از مبلغ پیشنهادی (معمولا 10 درصد) در همان روز برگزاری مزایده است.
۴. پرداخت وجه و تسویه حساب
برنده مزایده معمولاً موظف است مبلغ نهایی را در یک بازه زمانی مشخص (اغلب حداکثر یک ماه) پرداخت کند. در صورتی که برنده از پرداخت کامل مبلغ خودداری کند، مبلغ اولیه ضبط شده و مزایده مجدداً برگزار می‌شود. این ضمانت موجب جدیت بیشتر شرکت‌کنندگان در ارائه پیشنهادها می‌شود.
۵. انتقال مالکیت و تسلیم مال
پس از تکمیل پرداخت، انتقال رسمی مالکیت انجام می‌شود. در مواردی که نیاز به تنظیم سند رسمی باشد، در صورت عدم حضور مالک قبلی، دادگاه می‌تواند نماینده‌ای را برای امضای اسناد قانونی تعیین کند. مال مورد مزایده پس از طی این مراحل، به خریدار تحویل داده می‌شود.
مزایده در دستگاههای اجرایی و سازمانهای دولتی چگونه است؟
اشاره کردیم که سازمانها و شرکتهای دولتی از جمله سازمانهایی هستند که از روش مزایده برای فروش برخی کالاها و خدمات خود استفاده میکنند. این سازمانها معمولا برخی از اموال منقول و غیرمنقول خود را به روش مزایده به فروش میرسانند. قانون محاسبات عمومی و همچنین آییننامه انجام معاملات دولتی در مورد انجام مزایده، قراردادهای دولتی و مناقصات عمومی به تفصیل توضیح دادهاند.
ماده 82 قانون محاسبات عمومی می‌گوید:
«مزایده در معاملات به طریق زیر انجام می‌پذیرد:
الف – در مورد معاملات جزیی به بیشترین بهای ممکن به تشخیص و مسئولیت مأمور فروش.
ب – در مورد معاملات متوسط با حراج.
ج – در مورد معاملات جزیی به بیشترین بهای ممکن به تشخیص و مسئولیت مأمور فروش.
ب – در مورد معاملات متوسط با حراج.
ج – در مورد معاملات عمده با انتشار آگهی مزایده عمومی.»
انواع مزایده در سازمانها و شرکتهای دولتی چگونه است؟
فصل پنجم آییننامه معاملات دولتی به موضوع مزایده پرداخته و مزایده را براساس معاملات مورد نظر یعنی معاملات جزئی، متوسط و عمده به سه بخش تقسیمبندی می‌کند. ماده 67 در مورد آگهی مزایده معاملات جزئی می‌گوید:
«در مورد معاملات جزئی مأمور فروش مکلف است به داوطلبان معامله مراجعه و پس از تحقیق کامل از بها با رعایت صرفه دولت معامله را انجام دهد و سند مربوط را به تعهداتی که معامله با بیشترین بهای ممکن انجام شده است و با ذکر نام و نام خانوادگی و سمت و تاریخ امضاء کند.»
در ادامه ماده 37 به نحوه مزایده معاملات متوسط اشاره می‌کند. از جمله اینکه در مورد نحوه اطلاع‌رسانی آگهی مزایده بیان می‌کند: «اطلاعات کلی در مورد نوع و مشخصات و مقدار مورد معامله و روز و ساعت و محل حراج و سایر شرایطی که لازم باشد باید با آگهی در‌روزنامه و در صورت ضرورت به وسایل و طرف انتشاراتی دیگر از قبیل رادیو و تلویزیون یا الصاق آگهی در معابر به اطلاع عموم برسد.»
در ادامه این ماده قانونی آمده است: «مورد معامله باید قبلاً ارزیابی شود و حراج از بهای تعیین شده شروع گردد و به خریداری که بالاترین بها را پیشنهاد کند واگذار شود و اگر‌حداقل به قیمت ارزیابی شده داوطلب پیدا نشود مجدداً باید ارزیابی شود.»
اما در مورد معاملات عمده، قانون‌گذار شرایط مربوط به آگهی مناقصه را برای آگهی مزایده نیز صادق می‌داند. ماده 38 آییننامه معاملات دولتی بیان می‌کند: «در آگهی مزایده شرائطی که طبق این آییننامه برای آگهی مناقصه پیش‌بینی شده در صورتی که با عمل مزایده منطبق باشد باید رعایت شود.»
این ماده در ادامه بیان می‌کند: «مقرراتی که در این آییننامه در مورد ترتیب تشکیل کمیسیون مناقصه و اتخاذ تصمیم در کمیسیون مذکور و اجرای تصمیم کمیسیون و انعقاد‌قرارداد و تحویل مورد معامله معین شده در صورتی که با عمل مزایده منطبق باشد باید اجرا شود.»
سخن نهایی
همانطور که در این مقاله بیان کردیم؛ مزایده به‌عنوان یکی از روشهای رقابتی برای فروش کالا و خدمات، نقش مهمی در معاملات اقتصادی، دولتی و حقوقی دارد. اگر بخواهیم معنی مزایده را در ساده‌ترین حالت بیان کنیم، باید بگوییم مزایده یعنی فروش کالا در یک حراجی به فردی که بالاترین قیمت را پیشنهاد می‌دهد. این فرآیند که مبتنی‌بر اصل عرضه به بالاترین قیمت پیشنهادی است، به کسب حداکثر سود برای فروشنده و ایجاد شفافیت در معاملات کمک می‌کند.
اهمیت مزایده در ایجاد بستری شفاف برای معاملات و همچنین تامین منافع اقتصادی غیرقابل انکار است. با توسعه فناوری و گسترش روشهای اطلاع‌رسانی دیجیتال، روند برگزاری مزایده‌ها نیز دستخوش تحول شده و امکان مشارکت گسترده‌تر را برای متقاضیان فراهم کرده است. ازاین‌رو، شناخت دقیق سازوکارهای مزایده و قوانین مرتبط، برای فعالان این حوزه ضروری است.