مزایده به عنوان راهکاری رقابتی برای ارائه کالا یا خدمات است که امکان فروش آنها را به بیشترین قیمت ممکن فراهم می‌کند. از طرفی استفاده‌کنندگان از این کالاها و خدمات، آن را به قیمت دلخواه در اختیار دارند.
مزایده یا حراج در بخش‌های مختلف دارد. از یک مزایده ساده اموال مصرفی تا مزایده‌های کلان اموال دولتی و بخش عمومی. اکنون با رشد تکنولوژی و دسترسی به ابزارهای تبادل اطلاعات، مزایده به بخش‌های مختلفی گسترش یافته است. از مزایده اموال و خدمات بخش‌های دولتی، اموال توقیف شده به حکم دادگاه تا مزایدهای کوچک و شبکه‌ها و سایت‌های مزایده آنلاین.
مزایده به دلایل مختلفی برگزار می‌شود. امروزه طیف وسیعی از افراد، شرکتهای خصوصی و کسب‌وکارها و بخش عمومی و دولت اقدام به برگزاری انواع مزایده میکنند. با این حال، این موضوع در بخش دولتی اهمیت بیشتری دارد.
از جمله دلایل اهمیت مزایده میتوان به تمایل به کسب بیشترین سود، فروش کالا و خدمات به بالاترین قیمت و همچنین وصول مطالبات از افرد محکومی که اقدام به پرداخت بدهی خود نکرده‌اند و فروش اموال مازاد شرکت‌ها به بالاترین قیمت، اشاره کرد.
اما برای بسیاری محل سوال است که مزایده چگونه انجام می شود و مراحل مزایده چیست؟ در این مقاله با ما همراه باشید تا به این موارد و سایر نکات مرتبط دیگر اشاره کنیم.
تعریف مزایده؛ مزایده چیست و چه شرایطی دارد؟
در یک تعریف ساده مزایده فرآیندی است رقابتی، که در آن کالا و خدمات به بالاترین قیمت اعلام شده توسط خریدار، به او واگذار می‌شود. از نظر لغوی، به مزایده معمولا حراج نیز گفته می‌شود که در آن کالا یا خدمات به پیشنهاد‌دهنده‌ای که بیشترین قیمت را ارائه بدهد، فروخته می‌شود.
از نظر حقوقی نیز مزایده همان مراحل، اقدامات و تشریفات قانونی است تا کالا یا خدماتی به بالاترین قیمت ممکن به فروش برسد. در این روش قیمت پایه توسط فروشنده اعلام می‌شود و سپس با تایید کارشناس، خریداران قیمت نهایی را اعلام میکنند.
باید به این نکته توجه کرد که مزایده روشی است که قیمت و تشریفات قانونی و رعایت سازوکارهای حقوقی در اجرای آن بسیار مهم است. بنابراین مزایدهای که ساختار قانونی را رعایت نکند، از ارزش حقوقی و وجاهت قانونی برخوردار نیست.
بنابراین مزایده سه رکن اساسی دارد که شامل خریداران، فروشندگان و قیمت مزایده است. گروه‌های مختلفی از مزایده برای رسیدن به اهداف خود و خرید و فروش کالا یا خدمات استفاده میکنند که شامل اشخاص حقیقی، کسب‌وکارها و اشخاص حقوقی، بخش عمومی و سازمانهای دولتی است.
براساس قانون، بخش قابل توجهی از معاملات دولتی باید طبق تشریفات مزایده انجام شود. همانطور که بخش زیادی از پروژه‌ها و خدمات دولتی از طریق مناقصه عمومی به بخش خصوصی واگذار می‌شود.
ماده 79 قانون محاسبات عمومی کشور در مورد مزایده اموال دولتی بیان می‌کند: «معاملات وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی اعم از خرید و فروش و اجاره و استجاره و پیمانکاری و اجرت کار و غیره (به استثناء مواردی‌که مشمول مقررات استخدامی می‌شود) باید حسب مورد از طریق مناقصه یا مزایده انجام شود.»
در برخی مواقع دیگر نیز ممکن است که فروش اموال توقیف شده از طریق مزایده انجام شود. برای نمونه زمانی که به حکم دادگاه اموال اشخاص حقیقی یا حقوقی بابت پرداخت طلب و بدهی آنها توقیف می‌شود. ماده 114 قانون اجرای احکام مدنی اشاره می‌کند که فروش اموال توقیف شده از طریق مزایده به عمل می‌آید.
همچنین برخی از شرکت‌ها نیز که در معرض ورشکستگی قرار دارند، برای پرداخت بدهی‌های خود معمولا از روش مزایده اموال استفاده میکنند. انجام مزایده برای پرداخت مهریه زوجه نیز یکی دیگر از کاربردهای مزایده است. البته انجام این کار مستلزم حکم دادگاه و مراجع قضایی است.
انواع مزایده چیست؟
مزایده با توجه به موقعیت، اشکال و روشهای مختلفی دارد. بر اساس عرف و قوانین مختلف، انواع مزایده را میتوان به مزایده اختیاری، مزایده اجباری، مزایده عمومی، مزایده خصوصی و محدود تقسیمبندی کرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم.
مزایده اختیاری: برگزاری این نوع مزایده کاملا در اختیار صاحب مال است و معمولا فشار قانونی خاصی برای اجرای آن وجود ندارد. هنگامی که سازمانها، ادارات و شرکت‌ها بنا به تصمیم مدیران یا مقام ذی‌صلاح خود قصد دارند مالی را بفروشند، می‌توانند با رعایت تشریفات مزایده اقدام به نشر آگهی کرده و مال مورد نظر را با توجه به صرفه و صلاح سازمان به پیشنهاد‌دهنده بالاترین قیمت بفروشند.
در همین راستا شرکت‌ها، سازمانها و حتی اشخاص حقیقی برای فروش اموال مازاد می‌توانند به شکل کاملا اختیاری و بدون فشار هیچ مرجع قانونی و با رعایت قوانین مزایده اموال خود را به بالاترین قیمت به فروش برسانند. در این روش فروشنده که اختیار مال را دارد به همراه خریدارن، اجزای معامله را تشکیل می‌دهند.
مزایده اجباری: در این روش دستور مقام قضایی شیوه مزایده را مشخص می‌کند. در این روش مزایده از حالت تجاری و اقتصادی رنگ‌وبوی حقوقی و قضایی می‌گیرد و شیوه برگزاری تا حدودی دستخوش پیچیدگی‌های حقوقی می‌شود.
از آن جمله میتوان به شرکت‌ها و اشخاصی که اموالشان به دلایلی مانند ورشکستگی و عدم توان پرداخت بدهی توقیف شده یا زوجه اقدام به توقیف اموال برای مطالبه حق و حقوق خود کرده باشد، اشاره کرد. در این روش جدای از رعایت قوانین حاکم بر مزایده، باید احکام صادره در مورد موضوع مزایده کاملا رعایت شود. در این روش به جزء خریداران و فروشنده که اختیاری بر مال ندارد، مقام قضایی نیز جزء سوم معامله را تشکیل می‌دهد.
مزایده خصوصی و محدود: نوع دیگری از مزایده که بنا به دلایل مختلف از جمله مسائل امنیتی، حقوقی و سیاسی، کاملا محدود و در بخش‌های خاص و برای افراد مشخص در نظر گرفته شده و بنا به همین دلایل نام پیشنهاددهندگان کاملا محرمانه باقی می‌ماند.
در این روش، پس از طی مراحل به شکل محرمانه، بررسی‌های کامل و مطابق قوانین انجام می‌شود و کالا یا خدمت به فرد حقیقی یا حقوقی که در این فرایند بالاترین پیشنهاد را داده، واگذار می‌شود.
مزایده عمومی: برخلاف مزایده خصوصی، این نوع از مزایده کاملا شفاف و برای همه آزاد بوده و عموم مردم می‌توانند در آن شرکت کنند و نام پیشنهاددهندگان قیمت به شکل علنی بیان می‌شود. هیچ‌گونه محدودتی در این نوع مزایده وجود ندارد.
آگهی مزایده چیست؟
روشهای مختلفی برای اطلاع‌رسانی شرکت در مزایده وجود دارد. رایج‌‌ترین شکل درج آگهی مزایده ذکر اقلام و کالاهای مورد نظر در روزنامه‌های کثیرالانتشار و جراید محلی است. در همین رابطه ماده 118 قانون اجرای احکام مدنی بیان می‌کند که آگهی فروش باید در یکی از روزنامه‌های محلی یک نوبت منتشر شود. مواردی وجود دارد که مزایده‌گذار آگهی را در اماکن پرتردد از قبیل مترو، ایستگاه‌های اتوبوس و معابر عمومی شلوغ شهر درج کند.
با رشد فناوری و ارتباطات در فضای مجازی این امکان به وجود آمده که اطلاع‌رسانی از طریق فضای مجازی و منابع دارای مجوز نیز انجام شود، این روش با استقبال قابل توجهی روبرو شده است. در این روش که در حال گسترش است آگهی انواع مزایده در منابع و سایت‌های معتبر و دارای مجوز به اطلاع عموم می‌رسد.
مزایده در دستگاههای اجرایی و سازمانهای دولتی چگونه است؟
اشاره کردیم که سازمانها و شرکتهای دولتی از جمله سازمانهایی هستند که از روش مزایده برای فروش برخی کالاها و خدمات خود استفاده میکنند. این سازمانها معمولا برخی از اموال منقول و غیرمنقول خود را به روش مزایده به فروش میرسانند. قانون محاسبات عمومی و همچنین آییننامه انجام معاملات دولتی در مورد انجام مزایده، قراردادهای دولتی و مناقصات عمومی به تفصیل توضیح دادهاند.
ماده 82 قانون محاسبات عمومی می‌گوید:
«مزایده در معاملات به طریق زیر انجام می‌پذیرد:
الف – در مورد معاملات جزیی به بیشترین بهای ممکن به تشخیص و مسئولیت مأمور فروش.
ب – در مورد معاملات متوسط با حراج.
ج – در مورد معاملات جزیی به بیشترین بهای ممکن به تشخیص و مسئولیت مأمور فروش.
ب – در مورد معاملات متوسط با حراج.
ج – در مورد معاملات عمده با انتشار آگهی مزایده عمومی.»
انواع مزایده در سازمانها و شرکتهای دولتی چگونه است؟
فصل پنجم آییننامه معاملات دولتی به موضوع مزایده پرداخته و مزایده را براساس معاملات مورد نظر یعنی معاملات جزئی، متوسط و عمده به سه بخش تقسیمبندی می‌کند. ماده 67 در مورد آگهی مزایده معاملات جزئی می‌گوید:
«در مورد معاملات جزئی مأمور فروش مکلف است به داوطلبان معامله مراجعه و پس از تحقیق کامل از بها با رعایت صرفه دولت معامله را انجام دهد و سند مربوط را به تعهداتی که معامله با بیشترین بهای ممکن انجام شده است و با ذکر نام و نام خانوادگی و سمت و تاریخ امضاء کند.»
در ادامه ماده 37 به نحوه مزایده معاملات متوسط اشاره می‌کند. از جمله اینکه در مورد نحوه اطلاع‌رسانی آگهی مزایده بیان می‌کند: «اطلاعات کلی در مورد نوع و مشخصات و مقدار مورد معامله و روز و ساعت و محل حراج و سایر شرایطی که لازم باشد باید با آگهی در‌روزنامه و در صورت ضرورت به وسایل و طرف انتشاراتی دیگر از قبیل رادیو و تلویزیون یا الصاق آگهی در معابر به اطلاع عموم برسد.»
در ادامه این ماده قانونی آمده است: «مورد معامله باید قبلاً ارزیابی شود و حراج از بهای تعیین شده شروع گردد و به خریداری که بالاترین بها را پیشنهاد کند واگذار شود و اگر‌حداقل به قیمت ارزیابی شده داوطلب پیدا نشود مجدداً باید ارزیابی شود.»
اما در مورد معاملات عمده، قانون‌گذار شرایط مربوط به آگهی مناقصه را برای آگهی مزایده نیز صادق می‌داند. ماده 38 آییننامه معاملات دولتی بیان می‌کند: «در آگهی مزایده شرائطی که طبق این آییننامه برای آگهی مناقصه پیش‌بینی شده در صورتی که با عمل مزایده منطبق باشد باید رعایت شود.»
این ماده در ادامه بیان می‌کند: «مقرراتی که در این آییننامه در مورد ترتیب تشکیل کمیسیون مناقصه و اتخاذ تصمیم در کمیسیون مذکور و اجرای تصمیم کمیسیون و انعقاد‌قرارداد و تحویل مورد معامله معین شده در صورتی که با عمل مزایده منطبق باشد باید اجرا شود.»