سیستم‌های ردیابی و شناسایی محصولات یکی از ارکان اساسی کنترل کیفیت هستند که بچ نامبر (Batch Number) و لات نامبر (Lot Number) از جمله آنها هستند. این دو مفهوم اگرچه ظاهراً مشابه به نظر می‌رسند، اما در عمل کاربردهای کاملا متفاوتی دارند. در این مقاله به بررسی این دو مفهوم می‌پردازیم و با ارائه مثال‌های کاربردی از صنایع مختلف، تمایزهای اساسی بین آنها را بیان می‌کنیم.
صنایعی مانند داروسازی، مواد غذایی، تولیدات صنعتی و حتی صنایع الکترونیک به شدت به این سیستم‌های شناسایی وابسته هستند. آمار نشان می‌دهد که استفاده صحیح از این سیستم‌ها می‌تواند تا ۴۰٪ از هزینه‌های ناشی از فراخوانی محصولات را کاهش دهد. در ادامه به تعاریف دقیق، استانداردهای بین‌المللی و کاربردهای عملی هر یک از این مفاهیم می‌پردازیم.
بچ نامبر (Batch Number) چیست؟
در تعریف بچ نامبر باید گفت که از دیدگاه استاندارد ISO 9001، بچ نامبر محصول یک شناسه منحصر به فرد است که به مجموعه‌ای از محصولات تولید شده تحت شرایط یکسان در یک بازه زمانی مشخص اختصاص می‌یابد. این شناسه معمولا ترکیبی از حروف و اعداد بوده که حاوی اطلاعات، مانند تاریخ تولید، خط تولید، شیفت کاری و مشخصات مواد اولیه است.
یک بچ نامبر استاندارد معمولا از بخش‌های زیر تشکیل شده است:
- کد کارخانه (۳ حرف)
- سال تولید (۲ رقم)
- ماه تولید (۲ رقم)
- شماره ترتیبی بچ (۴ رقم)
برای مثال: PLA22080045 نشان‌دهنده بچ نامبر شماره ۴۵ تولید شده در کارخانه PLA در آگوست ۲۰۲۲ است.
اهمیت بچ نامبر در زنجیره تأمین
استفاده از سیستم بچ نامبر (Batch Numbering) به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد که محصولات را از ابتدا تا انتهای چرخه تولید و توزیع، به شکل دقیق ردیابی کنند. این سیستم به‌ویژه در صنایعی مانند داروسازی، صنایع غذایی، شیمیایی و قطعه‌سازی که ایمنی، کیفیت و قابلیت ردیابی از اهمیت بالایی برخوردار است، نقش حیاتی ایفا می‌کند.
ردیابی مبتنی بر بچ نامبر محصول به سازمان اجازه می‌دهد تا در صورت بروز هرگونه مشکل، مانند نقص کیفی، آلودگی یا خطای تولید، به‌سرعت منشأ آن را شناسایی کرده و اقدامات اصلاحی انجام دهد. برای نمونه، در یک کارخانه تولید نوشیدنی، اگر شکایتی مبنی بر طعم غیرطبیعی یک سری محصول دریافت شود، از طریق بچ نامبر می‌توان به‌سرعت تعیین کرد که این محصول در کدام روز، با کدام مواد اولیه، در کدام خط تولید و توسط چه اپراتوری تولید شده است.
افزون بر این، بچ نامبر در فرآیند مدیریت بازگشت کالا (Product Recall) نیز نقشی کلیدی دارد. در صورت نیاز به جمع‌آوری محصول از بازار، به‌جای فراخوان گسترده و پرهزینه، شرکت می‌تواند تنها محصولات مربوط به یک یا چند بچ خاص را هدف قرار دهد؛ این یعنی کاهش هزینه، حفظ اعتماد مشتریان و چابکی عملیاتی.
از منظر لجستیکی نیز بچ نامبر به بهینه‌سازی موجودی کمک می‌کند. با استفاده از این سیستم، می‌توان گردش کالاها را در انبار کنترل کرد، از مصرف و فروش محصولات منقضی‌شونده جلوگیری کرد و تصمیم‌گیری دقیق‌تری در مورد اولویت مصرف کالاها داشت.
در مجموع، بچ نامبر نه فقط یک شناسه فنی، بلکه ابزاری برای افزایش شفافیت، قابلیت ردیابی، پاسخ‌گویی سریع و تصمیم‌گیری هوشمندانه در کل زنجیره تأمین است.
کاربردهای بچ نامبر در صنایع مختلف
بچ نامبر در داروسازی: ابزار انطباق، ردیابی و مدیریت کیفیت
صنعت داروسازی با استانداردهای سختگیرانه‌ای مانند GMP و FDA روبرو است. در این صنعت هر بچ نامبر دارو قبل از عرضه، تحت آزمایش‌های متعدد قرار می‌گیرد و حداقل ۵ سال اطلاعات هر بچ باید آرشیو شود. همچنین، در صورت گزارش عوارض جانبی، امکان فراخوانی سریع وجود دارد. کاربردهای کلیدی بچ نامبر در این صنعت شامل موارد زیر است:
- کنترل کیفیت جامع (QC): هر بچ دارو قبل از عرضه تحت آزمایش‌های متعدد (میکروبی، شیمیایی، فیزیکی) قرار می‌گیرد. مثلا در تولید واکسن‌های mRNA، هر بچ حداقل ۵۰ تست مختلف را طی می‌کند.
- ردیابی و فراخوانی محصول (Product Recall): در صورت گزارش عوارض جانبی غیرمنتظره، امکان فراخوانی سریع و هدفمند وجود دارد.
- انطباق با مقررات سختگیرانه: استانداردهای FDA 21 CFR Part 210/211و GMP الزام می‌کنند اطلاعات هر بچ حداقل به مدت ۵ سال آرشیو شود.به عنوان مثال،شرکت Johnson & Johnson توانست در سال ۲۰۲۰ با استفاده از بچ نامبر دارو، ۱۳۰۰۰۰ بسته داروی معیوب را شناسایی و جمع‌آوری کند.
صنایع غذایی: از مزرعه تا سفره
در صنعت غذایی، بچ نامبرینگ امنیت مصرف‌کننده و اعتبار برند را تضمین می‌کند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین کاربردهای آن در صنعت غذا اشاره می‌کنیم.
- مدیریت آلودگی‌ها و آلرژن‌ها: در صورت شناسایی پاتوژن‌ها (مانند E. coli) یا مواد آلرژن (مانند بادام زمینی)، امکان ردیابی سریع منشا وجود دارد.
- بهینه‌سازی زنجیره تأمین: ردیابی تاریخ تولید، انقضاء و شرایط نگهداری (دما، رطوبت) برای محصولات حساس مانند لبنیات و ترکیب بچ نامبر با سیستم‌های RFID برای ردیابی لحظه‌ای.
- شفافیت برای مصرف‌کننده: امکان اسکن QR Code روی بسته‌ها برای مشاهده منشأ مواد اولیه، ارزش غذایی و نتایج آزمایش‌های کیفیت.
صنایع شیمیایی و پتروشیمی: ایمنی و پایداری
در این صنایع، بچ نامبرینگ از فجایع زیست‌محیطی جلوگیری می‌کند.
- کنترل واکنش‌های شیمیایی: ثبت دقیق پارامترهای فرآیند (دما، فشار، کاتالیست) برای هر بچ. به عنوان مثال، در تولید پلیمر، انحراف کوچک در شرایط واکنش می‌تواند به تغییرات خطرناک در خواص محصول منجر شود.
- مدیریت مواد خطرناک: ردیابی سمی بودن، قابلیت اشتعال و واکنش‌پذیری مواد.
صنایع الکترونیک و نیمه‌هادی: دقت در سطح نانو
در تولید قطعات الکترونیکی، بچ نامبر قابلیت اطمینان محصولات را تضمین می‌کند.
- ردیابی مواد اولیه حساس: ثبت منشأ ویفرهای سیلیکونی و مواد کمیاب (مانند نئودیمیوم).
- تحلیل الگوی خرابی: ارتباط دادن مشکلات عملکردی با بچ‌های تولید خاص. استفاده از بچ نامبر در شرکت‌هایی مانند Intel، هزینه‌های گارانتی را ۲۵٪ کاهش داده است.
صنعت خودروسازی: از خط تولید تا جاده
سیستم بچ نامبر در این صنعت جان انسان‌ها را محافظت می‌کند.
- مدیریت ریسک قطعات حیاتی و ردیابی تایرها، ایربگ‌ها و سیستم‌های ترمز. مثل فراخوانی تاکاتا در سال ۲۰۱۷ با ردیابی بچ‌های خاص ایربگ‌های معیوب.
- بهینه‌سازی تولید: تحلیل تنوع کیفیت بین بچ‌های مختلف فولاد یا آلومینیوم و ادغام بچ نامبر با سیستم‌های MES (Manufacturing Execution Systems).
صنایع آرایشی و بهداشتی: حفاظت از سلامت پوست
در این صنعت، بچ نامبرینگ از واکنش‌های آلرژیک جلوگیری می‌کند.
- کنترل ترکیبات حساس: ردیابی پارابن‌ها، عطرها و مواد محافظ. شرکت L’Oréal از بچ نامبر برای مدیریت فرمولاسیون‌های مختلف محصولات در بازارهای جهانی استفاده می‌کند.
- مبارزه با تقلب: شناسایی محصولات تقلبی با مقایسه بچ نامبر ثبت‌شده با پایگاه داده اصلی.
چالش‌ها و الزامات پیاده‌سازی سیستم بچ نامبر (Batch Number)
پیاده‌سازی موفق سیستم بچ نامبر (Batch Numbering) نیازمند ترکیبی از استانداردسازی، ابزارهای مناسب و هماهنگی سازمانی است. با این حال، این فرآیند در عمل با چالش‌هایی همراه است که می‌تواند دقت و اثربخشی سیستم را تحت تأثیر قرار دهد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، مدیریت حجم بالای داده‌ها در سازمان‌های تولیدی است؛ به‌ویژه زمانی که اطلاعات مربوط به مواد اولیه، تاریخ تولید، شرایط نگهداری و کنترل کیفیت، به طور دقیق و منظم ثبت نمی‌شود. در این شرایط، ردیابی محصول دشوار شده و خطاهای انسانی افزایش می‌یابد.
همچنین، نبود استانداردهای یکپارچه برای شماره‌گذاری بچ‌ها، به‌ویژه در شرکت‌هایی که صادرات دارند یا با سازمان‌های بین‌المللی همکاری می‌کنند، ممکن است باعث بروز مشکل در تطابق با الزامات قانونی یا ممیزی‌ها شود.
از سوی دیگر، اجرای مؤثر سیستم بچ نامبر مستلزم استفاده از ابزارهای فناورانه مانند نرم‌افزار تولید، بارکد، کیوآرکد و سامانه‌های ردیابی خودکار است. اتکا به روش‌های سنتی و دستی، به‌ویژه در شرایط بحرانی نظیر بازرسی‌های ناگهانی یا رسیدگی به شکایات مشتریان، می‌تواند سرعت و دقت پاسخ‌گویی را کاهش دهد. برای غلبه بر این چالش‌ها، سازمان‌ها می‌توانند راهکارهای زیر را اجرایی کنند:
- ساختار شماره‌گذاری استاندارد و یکنواخت را طراحی کنند (شامل تاریخ، خط تولید، نوع محصول و اطلاعات کلیدی دیگر)
- هماهنگی بین واحدهای تولید، کنترل کیفیت، انبار و توزیع را برقرار کنند
- پرسنل را آموزش دهند تا به اهمیت ثبت دقیق بچ نامبر آگاه باشند
- و در نهایت، با نظارت مستمر و تحلیل داده‌های ثبت‌شده، عملکرد سیستم را به شکل دوره‌ای ارزیابی و اصلاح کنند.
در مجموع، پیاده‌سازی سیستم بچ نامبر نه‌فقط یک پروژه IT یا تولیدی، بلکه یک تحول بین‌واحدی است که موفقیت آن نیازمند نگاه فرآیندمحور، آموزش‌پذیری و بلوغ سازمانی است.
لات نامبر (Lot Number) چیست و چه تفاوتی با بچ نامبر دارد؟
در صنایع تولیدی و زنجیره تأمین، دو مفهوم «بچ نامبر» و «لات نامبر» به‌طور گسترده برای ردیابی و کنترل محصولات استفاده می‌شوند. گرچه این دو گاهی به‌جای هم به کار می‌روند، اما از نظر سطح دقت، هدف ردیابی و ساختار کاربردی، تفاوت‌هایی دارند.
در مورد تفاوت بچ نامبر و لات نامبر باید گفت که بچ نامبر (Batch Number) یک شناسه یکتاست که به مجموعه‌ای از محصولات که در یک فرآیند تولید مشخص، در یک زمان خاص و تحت شرایط یکسان تولید شده‌اند، اختصاص می‌یابد. بچ نامبر معمولا در صنایع با حساسیت بالا مثل داروسازی، صنایع غذایی یا آرایشی-بهداشتی به‌کار می‌رود که در آنها کنترل کیفیت دقیق و امکان فراخوان هدفمند ضروری است.
برای نمونه، در یک شرکت داروسازی، هر بار تولید یک قرص فشار خون با مواد اولیه یکسان، در تاریخ مشخص، یک بچ منحصربه‌فرد دارد. در صورت گزارش عارضه، فقط همان بچ قابل فراخوان است.
اما لات نامبر چیست؟ لات نامبر (Lot Number) مفهومی گسترده‌تر است و می‌تواند به گروهی از محصولات مرتبط، شامل چند بچ مختلف اطلاق شود که برای یک هدف خاص، در یک محدوده زمانی، یا برای یک مقصد خاص گروه‌بندی شده‌اند. این شناسه بیشتر در لجستیک، انبارداری، صنایع قطعه‌سازی، الکترونیک و خرده‌فروشی کاربرد دارد.
برای مثال، یک تولیدکننده چیپس ممکن است در یک روز ۱۰ بچ مختلف تولید کند، اما همه آنها را برای ارسال به استان تهران با یک لات نامبر بسته‌بندی کند. در جدول زیر به تفاوت بچ نامبر و لات نامبر اشاره کرده‌ایم:
| پارامتر | بچ نامبر (Batch number) | لات نامبر (Lot numb) |
| تعریف | گروه محصولات تولیدشده در یک زمان و فرآیند یکنواخت | گروهی از محصولات با هدف یا ویژگی مشترک |
| سطح دقت ردیابی | بسیار دقیق؛ تا سطح مواد اولیه، خط تولید، اپراتور | دقت متوسط؛ تمرکز بر مقصد یا دسته‌بندی |
| کاربرد اصلی | کنترل کیفیت، ردیابی محصول، فراخوان | لجستیک، انبارداری، ارسال منطقه‌ای |
| نمونه صنعت | داروسازی، مواد غذایی، آرایشی | قطعه‌سازی، خرده‌فروشی، بسته‌بندی |
| مدت نگهداری اطلاعات | بلندمدت (۵ سال یا بیشتر) | معمولاً کوتاه‌تر (۱ تا ۲ سال) |
| ساختار رایج | تاریخ، خط تولید، ترکیب محصول | کارخانه، تاریخ، شماره سری |
| مثال | بچ A101 تولید قرص در 1403/02/20 | لات WH23-09-00458 برای محصولات ارسال‌شده به تهران |
نقش مکمل راهکارهای نرم‌افزاری در پیاده‌سازی سیستم بچ نامبر و لات نامبر
استقرار دقیق و اثربخش سیستم‌های بچ نامبر و لات نامبر، بدون استفاده از راهکارهای نرم‌افزاری یکپارچه، در صنایع تولیدی و توزیعی مدرن امکان‌پذیر نیست. نرم افزار ERP با یکپارچه‌سازی داده‌ها در تمامی مراحل زنجیره تأمین، امکان تعریف ساختار استاندارد برای شماره‌گذاری، تولید خودکار بچ یا لات، ثبت اطلاعات مربوط به مواد اولیه، تاریخ تولید و شرایط تولید را فراهم می‌کنند.
در این سیستم‌ها قابلیت اتصال نرم‌افزارهای عملیاتی مانند نرم افزار تولید و کنترل کیفیت وجود دارد، به‌گونه‌ای که اطلاعات هر محصول از لحظه تولید تا رسیدن به دست مشتری، به طور دقیق و قابل ردیابی ثبت و نگهداری می‌شود.
نرم افزار تولید اطلاعات مربوط به خط تولید، اپراتورها و فرمولاسیون را با شماره بچ مرتبط می‌سازند، در حالی که نرم افزار کنترل کیفیت، داده‌های آزمون‌ها و تأییدیه‌های لازم را مستقیما به همان بچ یا لات متصل می‌کنند. این یکپارچگی، به‌ویژه در صنایعی مانند داروسازی، صنایع غذایی، شیمیایی و قطعه‌سازی، نقش کلیدی در تضمین کیفیت و پاسخ‌گویی سریع در مواقع بحران دارد.
نرم افزار ERP همکاران سیستم با پوشش یکپارچه ماژول‌های تولید، انبار، کنترل کیفیت و ردیابی محصول، بستر مناسبی برای پیاده‌سازی نظام بچ نامبر و لات نامبر در سازمان‌ها فراهم می‌کند. این راهکار با قابلیت‌هایی همچون تولید خودکار شماره‌ها، مدیریت انقضا، هشدارهای کیفی و ردیابی دوسویه کالا، می‌تواند به افزایش شفافیت، کاهش خطا و بهبود انطباق با الزامات قانونی کمک کند.