فرض کنید مترجمی قصد ترجمه‌‌ی کتاب نویسنده‌‌ای را از فارسی به انگلیسی (یا هر زبان دیگری) دارد. آیا لازم است از نویسنده‌‌ی اثر اصلی (مؤلف) کسب اجازه کند؟
با توجه به بند 5 ماده‌‌ی 5 قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، حق ترجمه‌‌ی اثر از حقوق مادی پدیدآورنده (مؤلف) است و بنابراین پدیدآورنده حق دارد در مورد ترجمه‌‌ی اثر خود تصمیم بگیرد، دیگران را از آن منع کند یا اجازه‌‌ی ترجمه‌‌ی اثر خود را به آنها اعطا نماید.
البته باید توجه داشت که مدت حمایت از حقوق مادی یک اثر (از جمله حق ترجمه) محدود است و تنها به اندازه‌‌ی حیات پدیدآورنده به علاوه پنجاه سال پس از فوت او خواهد بود. بنابراین بسته به اینکه مدت زمان حمایت از حقوق مادی یک اثر به سر آمده باشد یا خیر، میتوان دو حالت متصور شد:
الف) حالت اول حالتی است که اثر اصلی همچنان مشمول کپی‌‌رایت است و مدت حمایت از آن به پایان نرسیده است. مثلا اثری است که پدیدآورنده‌‌ی آن در قید حیات است، یا اگر فوت کرده است، کمتر از پنجاه سال از فوت او گذشته و وّراث او همچنان صاحب حق مادی هستند. در این صورت مترجم باید از صاحب حق (حسب مورد پدیدآورنده یا وراث او) کسب اجازه نماید.
اگر مترجمی بدون اجازه‌‌ی نویسنده‌‌ی اصلی به ترجمه‌‌ی اثر او اقدام کند، ناقض حق محسوب شده و حق طرح دعوا علیه او برای پدیدآورنده محفوظ است.
ب) حالت دوم حالتی است که مدت حمایت مادی از اثر به پایان رسیده و اثر وارد حوزه عمومی شده است. در این صورت نیازی به کسب اجازه نیست و مترجم میتواند به ترجمه‌‌ی اثر اقدام کند. مانند ترجمه‌‌های متعددی که از شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ یا مثنوی معنوی به زبانهای مختلف دنیا به چاپ رسیده است.
کسب اجازه و اعطای مجوز ترجمه‌‌ی اثر به چه صورتی است؟
قراردادهای اعطای مجوز بهره‌‌برداری از جمله قرارداد اعطای مجوز ترجمه‌‌ی اثر، در یک تقسیم‌‌بندی مهم به دو نوع انحصاری و غیرانحصاری تقسیم میشوند:
در قرارداد انحصاری، حق ترجمه منحصراً به یک مترجم خاص اعطا میشود و سایر مترجمان اجازه‌‌ی ترجمه‌‌ی آن اثر را ندارند. در این صورت پدیدآورنده از اعطای حق ترجمه به سایر مترجمان ممنوع میشود.
اما اگر قرارداد به صورت غیرانحصاری منعقد شود، پدیدآورنده قادر است در آن واحد به چند مترجم اجازه‌‌ی ترجمه‌‌ی اثر خود را بدهد.
به طور کلی، شرایط قرارداد طبق توافق پدیدآورنده با مترجم خواهد بود و پدیدآورنده میتواند سایر محدودیتهای موردنظر خود را نیز در قرارداد اعمال کند. مثلا میتواند تنها اجازه‌‌ی ترجمه به یک زبان خاص را اعطا کند و مانع ترجمه‌‌ی اثر خود به سایر زبانها شود.
مترجم اثر از چه حقوقی برخوردار است؟
گرچه مترجم در متنی که ارائه میکند، به اثر اصلی پایبند است و نمیتواند محتوای نوشته را تغییر دهد، امّا در انتخاب کلمات و عبارات و یافتن بهترین معادلها برای انتقال مفاهیم ابتکار نشان میدهد و به سبک خاص خود عمل میکند. به همین دلیل است که ترجمه‌‌های مختلف یک اثر با هم تفاوت دارند و ممکن است ترجمه‌‌ی یک مترجم خاص با استقبال بیشتری رو‌‌برو شود. این تفاوتها نشان میدهد که نمیتوان ترجمه را صرفاً رونوشتی از اثر اصلی محسوب کرد و علاوه بر متن اصلی، با دانش، تجربه و خلاقیتهای مترجم نیز پیوند خورده است. بنابراین مترجم یک اثر از حمایتهای قوانین حقوق مؤلف برخوردار بوده و دارای حقوق مادی و معنوی است.
طبق ماده 1 قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی (مصوب 1352):
“حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره‌‌برداری و نشر و پخش هر ترجمه‌‌ای با مترجم و یا وارث قانونی اوست. مدت استفاده از این حقوق که به وارث منتقل میشود، از تاریخ مرگ مترجم، سی سال است.”
این مقرره بیانگر آن است که به منظور تکثیر یا هر نوع بهره‌‌برداری از ترجمه‌‌ی یک اثر، نیازمند کسب اجازه از مترجم آن هستیم.