سیستم‌ها و روش‌های مختلفی برای تولید محصولات وجود دارد که هر صنعت بر حسب نوع محصول تولیدی و تقاضای مشتریان، یکی از آنها را انتخاب می‌کند. روش تولید دسته ای (Batch Production) در کنار تولید ناب، تولید پیوسته، تولید چابک و… از جمله این سیستم‌ها است.
سیستم تولید دسته ای به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک تا متوسط، یا آن‌هایی که با سفارش‌های متنوع روبه‌رو هستند، بسیار مناسب است. این مدل با ایجاد تعادل میان بهره‌وری، انعطاف در تولید و کنترل کیفیت، ریسک ضایعات را نیز کاهش می‌دهد. اما این روش برای کدام صنایع مناسب است، چه ویژگی‌های دارد و تفاوت آن با سایر سیستم‌های تولید چیست؟ اینها سوالاتی هستند که در این مقاله به آنها پاسخ می‌دهیم.
سیستم تولید دسته ای (تولید بچ) چیست
تولید دسته ای (Batch Production) یکی از روش‌های تولید است که در آن محصولات مشابه در قالب گروه‌هایی مشخص، هم‌زمان و مرحله‌به‌مرحله تولید می‌شوند. در این شیوه، هر دسته از محصولات، یک مسیر تولید مشخص را به‌طور جمعی طی می‌کند و معمولا تا زمانی که یک دسته تولیدی، مرحله‌ای را کامل نکرده باشد، دسته بعدی وارد آن مرحله نمی‌شود.
مزیت اصلی این روش، انعطاف‌پذیری آن در تغییر ویژگی‌های هر دسته است؛ مثلا می‌توان ترکیب، اندازه، رنگ یا نوع بسته‌بندی را برای هر دسته تغییر داد. همچنین امکان بررسی کیفیت در پایان هر مرحله یا پس از تولید هر دسته وجود دارد و ماشین‌آلات نیز می‌توانند بین دو دسته مجددا تنظیم یا بررسی شوند.
با یک مثال تولید دسته ای را بیشتر توضیح می‌دهیم. یک کسب‌وکار ساده مانند نانوایی را تصور کنید که نان‌های مختلفی مثل نان سبوس‌دار، نان معمولی و نان با طعم سیر تولید می‌کند. این نان‌ها در دسته‌های جداگانه پخته می‌شوند. ابتدا یک دسته نان سبوس‌دار آماده می‌شود، سپس دستگاه تمیز شده و دسته بعدی، مثلاً نان معمولی، وارد فر می‌شود. این روش به نانوایی اجازه می‌دهد بدون نیاز به خط تولید جداگانه برای هر نوع نان، چند محصول مختلف تولید کند و هم‌زمان کیفیت هر دسته را کنترل کند.
تولید دسته ای به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک تا متوسط، یا آن‌هایی که با سفارش‌های متنوع روبه‌رو هستند، بسیار مناسب است. این مدل با ایجاد تعادل میان بهره‌وری، انعطاف در تولید و کنترل کیفیت، ریسک ضایعات را نیز کاهش می‌دهد.
تولید دسته ای برای چه صنایع یا حوزه‌هایی مناسب است؟
تولید دسته ای، به دلیل انعطاف پذیری بالا و امکان کنترل دقیق‌تر کیفیت، برای بسیاری از صنایع به‌ویژه آن‌هایی که تنوع محصول دارند یا نیاز به تولید در حجم مشخص و در بازه‌های زمانی متفاوت دارند، گزینه‌ای ایده‌آل است.
در این روش، تولیدکننده می‌تواند بسته به تقاضا یا شرایط بازار، تعداد و نوع محصول را در هر دسته تنظیم کند. این ویژگی به‌ویژه برای کسب‌وکارهایی مفید است که یا با محصولات فصلی سروکار دارند یا نیاز به شخصی‌سازی در محصولات خود دارند.
مثال تولید دسته‌ای: مثلا یک شرکت داروسازی لازم نیست تمام سال، داروهای سرماخوردگی یا آلرژی را تولید کند. این شرکت می‌تواند در فصول سرد سال، تولید این دسته از داروها را افزایش دهد و سپس در دوره‌های دیگر، از همان تجهیزات برای تولید داروهای دیگر استفاده کند .
در مجموع، هر صنعتی که نیاز به تنوع محصول، کنترل کیفیت در مراحل مختلف تولید، یا مدیریت موجودی بر اساس سفارش‌های دوره‌ای داشته باشد، می‌تواند از مزایای تولید دسته‌ای بهره‌مند شود. در ادامه به نمونه‌هایی از این صنایع اشاره می‌کنیم:
- صنایع دارویی (برای تولید داروهای متنوع در دوره‌های متفاوت)
- مواد غذایی و نانوایی‌ها (تولید انواع محصولات با تجهیزات مشترک)
- پوشاک و نساجی (تولید سری‌های مختلف لباس در رنگ و اندازه متفاوت)
- لوازم خانگی و مبلمان (تنوع در طراحی، اندازه یا رنگ)
- محصولات شیمیایی (مانند شوینده‌ها یا رنگ‌ها در ترکیب‌های مختلف)
ویژگی‌های اصلی سیستم تولید دسته ای چیست؟
یکی از مهم‌ترین مزایای فرایند تولید دسته‌ای، انعطاف‌پذیری بالای آن در برابر نیازهای متغیر بازار است. در این مدل، کالاها در گروه‌هایی مشخص تولید می‌شوند و هر گروه به طور کامل، مراحل مختلف تولید را طی می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود تولیدکننده بتواند پس از هر مرحله، کیفیت را بررسی کند و در صورت لزوم، اصلاحاتی انجام دهد؛ چیزی که در روش‌های تولید انبوه کمتر امکان‌پذیر است.
- کنترل کیفیت دقیق‌تر: چون هر دسته به‌طور مجزا فرآیند را طی می‌کند، می‌توان پس از پایان هر مرحله، بررسی‌های لازم را انجام داد. این موضوع به کاهش ضایعات و افزایش دقت نهایی کمک می‌کند.
- انعطاف در تغییر مشخصات محصول: در بین دو دسته، می‌توان رنگ، اندازه یا ترکیب مواد اولیه را تغییر داد. مثلاً یک کارخانه پوشاک می‌تواند امروز یک دسته تی‌شرت مشکی و فردا تی‌شرت سفید با همان خط تولید تولید کند.
- امکان استفاده مجدد از تجهیزات: ماشین‌آلات بین دسته‌ها قابل تنظیم‌اند. یعنی یک دستگاه می‌تواند با تغییر قالب یا برنامه‌ریزی جدید، محصولی متفاوت تولید کند. برای مثال، یک کارخانه مواد شیمیایی می‌تواند ابتدا دسته‌ای از شوینده‌ها و سپس دسته‌ای از سفیدکننده‌ها را با تغییر ترکیب و دستور فرمولاسیون بسازد.
- مدیریت آسان‌تر موجودی: در فرایند تولید دسته ای، نیازی به تولید پیوسته و دائمی محصول نیست. تولیدکننده می‌تواند متناسب با سفارش یا پیش‌بینی تقاضا، دسته‌ای خاص را تولید و سپس توقف کند تا دسته بعدی را آغاز کند.
- صرفه‌جویی در هزینه و زمان برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط: برای این کسب‌وکارها که توانایی یا نیاز به تولید مداوم ندارند، تولید دسته‌ای راهی به‌صرفه برای پاسخ‌گویی به تقاضا، حفظ تنوع محصول و بهره‌گیری از منابع موجود است. مثلاً فرض کنید یک کارگاه تولید شمع معطر، در هر دسته فقط ۲۰۰ عدد شمع از یک رایحه مشخص تولید می‌کند. پس از اتمام این دسته، قالب‌ها و مواد را تغییر می‌دهد تا دسته‌ای جدید با رایحه‌ای دیگر بسازد. این کار باعث می‌شود بتواند به سفارش‌های متنوع مشتریان پاسخ دهد، بدون آنکه نیاز به چند خط تولید مجزا داشته باشد.
مزایای تولید دسته ای (Batch Production)
صرفه‌جویی در هزینه‌ها
در فرایند تولید دسته ای، ماشین‌آلات فقط در زمان تولید فعال‌اند، بنابراین هزینه‌های جاری (مانند انرژی یا استهلاک تجهیزات) کاهش می‌یابد. همچنین خرید مواد اولیه به طور عمده برای یک دسته، باعث می‌شود قیمت تمام‌شده کاهش یابد. مثال قبل که در مورد کارگاه تولید شمع بود را در نظر بگیرید، این کارگاه مواد اولیه (مانند موم، فیتیله و رنگ) را برای یک دسته ۱۰۰۰ عددی خریداری می‌کند. خرید عمده باعث کاهش قیمت واحد و افزایش حاشیه سود می‌شود.
کاهش ضایعات
وقتی تولید در مقیاس کوچک‌تر و به شکل دسته‌ای انجام می‌شود، در صورت بروز خطا یا معیوب بودن محصولات، تنها یک دسته آسیب می‌بیند نه کل تولید. همچنین، اگر یک محصول فروش نرود، تولیدکننده می‌تواند تولید را متوقف کند یا فرمول را اصلاح کند. در تولید داروهای شیمی درمانی، اگر در یک دسته مشکلی در ترکیب مواد پیش بیاید، همان دسته حذف می‌شود، اما از تولید گسترده محصول معیوب جلوگیری می‌شود.
انعطاف‌پذیری بیشتر
فرایند تولید دسته ای این امکان را می‌دهد که خط تولید به‌راحتی برای تولید محصول جدید یا اعمال تغییرات فنی تنظیم شود. بنابراین تولیدکننده می‌تواند با تغییرات بازار، مد و فصل‌ها هماهنگ شود. در این مورد مثال‌های قبلی مانند تغییر نوع نان در نانوایی را در نظر بگیرید.
کنترل کیفیت مؤثرتر
در سیستم تولید دسته ای، بازرسی و تست کیفیت می‌تواند در طول مراحل مختلف انجام شود. این به کاهش محصولات معیوب و افزایش رضایت مشتری کمک می‌کند. مثلا در تولید قطعات خودرو، هر دسته به طور تصادفی نمونه‌برداری شده و در آزمایشگاه تست می‌شود تا از کیفیت آن اطمینان حاصل شود.
معایب تولید دسته ای (Batch Production)
زمان تلف‌شده بین دسته‌ها
تعویض تنظیمات ماشین‌آلات، تمیزکاری، یا پیکربندی مجدد بین دو دسته، می‌تواند باعث اتلاف زمان شود. مثلا در صنایع غذایی، بعد از تولید دسته‌ای بستنی شکلاتی، دستگاه‌ها باید به‌طور کامل شسته شوند تا برای تولید بستنی وانیلی آماده شوند.
دشوار بودن خودکارسازی
به دلیل تغییرات متعدد بین دسته‌ها، خودکارسازی فرآیند دشوارتر از روش‌هایی مثل تولید انبوه است. این موضوع به افزایش هزینه‌های انسانی و پیچیدگی فرایند می‌انجامد. مثلا در تولید کیک‌های قنادی، تغییر بین طعم‌ها یا اندازه‌ها نیاز به تنظیم دستی دارد، که مانع خودکارسازی کامل خط می‌شود.
احتمال بیکاری نیروی انسانی
در زمان‌هایی که خط تولید منتظر پایان یک دسته یا آماده‌سازی دسته بعدی است، کارکنان ممکن است فعالیت مؤثری نداشته باشند. در کارخانه چاپ بسته‌بندی، کارگران باید منتظر بمانند تا ماشین چاپ برای طراحی جدید تنظیم شود.
هزینه‌های انبارداری و تأخیر در تحویل
محصولات نیمه‌تمام ممکن است در هر مرحله از تولید، نیاز به نگهداری یا انبار موقت داشته باشند که این خود هزینه‌زا است. همچنین، چون کالا باید به طور کامل در یک دسته آماده شود، تحویل به مشتری ممکن است زمان‌برتر باشد. فرض کنید در تولید مبلمان، اگر رنگ نهایی دسته‌ای از مبل‌ها تأخیر داشته باشد، تحویل کل سفارش عقب می‌افتد.
تفاوت‌های تولید دسته ای و تولید ناب
تولید ناب به فلسفه‌ای اشاره دارد که هدف اصلی آن کاهش اتلاف‌ها و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید است. این روش بر استفاده کارآمد از منابع، به حداقل رساندن ضایعات و بهبود مستمر تأکید دارد. برای آشنایی بیشتر می‌توانید مقاله تولید ناب را مطالعه کنید.
تفاوت در مقیاس تولید
اشاره کردیم که درتولید دسته ای محصولات به شکل دسته‌ای و معمولا در مقادیر معین تولید می‌شوند. اما در تولید ناب، هدف تولید پیوسته و با کمترین ضایعات است. به همین دلیل، تولید به گونه‌ای است که مواد به‌طور مداوم به خط تولید وارد شده و به سرعت تکمیل می‌شوند.
مثلا کارخانه تویوتا که از سیستم TPS (سیستم تولید تویوتا) برای تولید خودروها به شکل پیوسته استفاده می‌کند. این سیستم به گونه‌ای طراحی شده که هیچ‌گونه ضایعاتی در فرآیند تولید ایجاد نمی‌شود.
تفاوت در زمان تولید
در تولید دسته‌ای، ممکن است زمان‌های طولانی برای راه‌اندازی و تغییرات نیاز باشد. برای مثال، در تولید دسته‌ای داروها، ممکن است نیاز باشد که برای هر دسته، دستگاه‌های مختلف تنظیم شوند که این کار زمان‌بر است. اما در تولید ناب از تکنیک‌هایی مانند کانبان برای کاهش زمان تولید و زمان راه‌اندازی استفاده می‌شود که نمونه‌های آن در کارخانه‌هایی مانند اپل مشاهده می‌شود. برای آشنایی بیشتر می‌توانید مقاله کانبان را مطالعه کنید.
تفاوت در موجودی
فرایند تولید دسته ای ممکن است باعث ایجاد موجودی زیاد شود، چرا که در این روش تولید، اقلام قبل از فروش به صورت دسته‌ای تولید و انبار می‌شوند. اما در تولید ناب، از سیستم کششی (pull system) استفاده می‌شود تا موجودی به حداقل برسد و هر قطعه دقیقا زمانی که به آن نیاز است تولید شود. مثلا در کارخانه‌های تویوتا، سیستم کششی به این معناست که هر قطعه از خط تولید فقط وقتی که سفارشات موجود است، تولید می‌شود و از تولید اضافی جلوگیری می‌شود.
تفاوت‌های تولید دسته ای و تولید پیوسته
تولید پیوسته یکی از انواع روش‌های تولید است که به‌طور معمول در صنایعی استفاده می‌شود که فرآیندهای تولید آنها به طور مداوم و بدون وقفه ادامه دارند. در این روش، فرآیند تولید به‌طور دائم جریان دارد و معمولا برای تولید کالاهایی مانند مواد شیمیایی، کاغذ، فولاد و… استفاده می‌شود.
تفاوت در مقیاس تولید
اشاره کردیم تولید دسته‌ای معمولا در مقیاس‌های کوچک یا متوسط انجام می‌شود و برای محصولات با تعداد محدود مناسب است. اما تولید پیوسته در مقیاس بزرگ و بدون وقفه انجام می‌شود و معمولا برای محصولات صنعتی بزرگ و انبوه کاربرد دارد. مثلا در کارخانه تولید کاغذ، تولید به‌طور پیوسته انجام می‌شود و فرآیند تولید از شروع تا پایان بدون توقف ادامه دارد.
تفاوت در نوع محصولات تولیدی
در روش تولید دسته‌ایمی‌توان محصولات مختلف با تغییرات متنوع تولید کرد. یک کارخانه تولید کفش می‌تواند یک دسته کفش اسپرت و یک دسته دیگر کفش رسمی تولید کند. اما در تولید پیوسته، معمولا محصولات یکسان و بدون تغییرات عمده تولید می‌شوند مانند صنایع پتروشیمی و محصولات مشابه.
تفاوت در سرمایه‌گذاری و ضایعات
در تولید دسته‌ای ممکن است نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه کمتری داشته باشد، اما احتمال ایجاد ضایعات بیشتر است به‌ویژه زمانی که تغییرات مکرر در تولید رخ دهد. تولید پیوسته به دلیل فرآیندهای پیوسته و مداوم، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتری دارد، اما در صورت عدم نیاز به تغییرات مکرر، ضایعات کمتری تولید می‌شود. مثلا در کارخانه‌های تولید فولاد، فرآیند تولید پیوسته است و به‌دلیل استفاده از تجهیزات خاص و نبود توقف‌های مکرر، ضایعات کمتری تولید می‌شود.
| ویژگی | تولید دسته‌ای | تولید ناب | تولید پیوسته |
| مقیاس تولید | مقیاس متوسط و کوچک (دسته‌ای) | مقیاس تولید کمترین اتلاف و حداکثر بهره‌وری | تولید در مقیاس بزرگ و مداوم |
| زمان تولید | زمان‌های طولانی راه‌اندازی و تغییرات | زمان تولید کوتاه و بهینه | تولید مداوم با زمان راه‌اندازی بسیار کم |
| موجودی | ممکن است موجودی زیادی ایجاد شود | موجودی حداقل با سیستم کششی (pull) | موجودی بسیار کم و جریان ثابت تولید |
| هدف اصلی | تولید محصولات در دسته‌های مختلف | کاهش ضایعات و بهینه‌سازی منابع | تولید مداوم و یکسان با حداقل وقفه |
| نوع محصولات | می‌توان محصولات مختلف و سفارشی تولید کرد | محصولات مشابه با تغییرات محدود | محصولات یکسان و ثابت |
| سرمایه‌گذاری اولیه | سرمایه‌گذاری اولیه نسبتاً پایین | سرمایه‌گذاری در بهبود مستمر و کاهش ضایعات | سرمایه‌گذاری بالا در تجهیزات و فرآیندها |
| ضایعات | احتمال ضایعات بیشتر به دلیل تغییرات مکرر | ضایعات کمتر به دلیل بهینه‌سازی فرآیندها | ضایعات کم به دلیل جریان ثابت و مداوم تولید |
کسب‌وکارهایی که از سیستم تولید دسته‌ای استفاده می‌کنند
Ikea: این غول مبلمان سوئدی حجم زیادی از کالاها را به شکل دسته‌ای تولید می‌کند و امکان انعطاف‌پذیری در تولید اقلام مشابه در طیف وسیعی از محصولات خود را براساس تقاضا فراهم می‌آورد.
Whittakers: این برند نه تنها شکلات‌های خود را به طور دسته‌ای تولید می‌کند، بلکه به کمک این روش می‌تواند ترکیبات طعم‌های متنوعی ایجاد کرده و نسخه‌های محدود را به طور منظم معرفی کند. همچنین دانه‌های کاکائوی خود را به شکل دسته‌ای برشته می‌کند.
Nike: این روش به آنها این امکان را می‌دهد که انواع محصولات با ویژگی‌های خاص و طراحی منحصر به فرد را در تعداد کم تولید کنند و به این ترتیب واکنش سریع‌تری نسبت به تغییرات بازار داشته باشند.
نقش فناوری ERP و نرم افزار تولید در تولید دسته‌ای
در تولید دسته‌ای، فرآیندهایی مانند برنامه‌ریزی تولید، مدیریت موجودی، ردیابی مواد اولیه و محصولات نهایی و هماهنگی بین بخش‌های مختلف، اهمیت زیادی دارند. نرم افزار ERP و نرم افزار مدیریت تولید می‌توانند به‌طور مؤثری به بهینه‌سازی این فرآیندها کمک کنند و کارایی تولید دسته‌ای را افزایش دهند. در ادامه به نقش این فناوری‌ها در تولید دسته‌ای اشاره می‌کنیم:
مدیریت و ردیابی دقیق موجودی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در تولید دسته‌ای، مدیریت دقیق موجودی مواد اولیه و محصولات نهایی است. با استفاده از سیستم ERP کسب‌وکارها می‌توانند موجودی خود را به‌طور دقیق ردیابی کنند و از هرگونه کمبود یا اضافه موجودی جلوگیری نمایند. این سیستم‌ها به تولیدکنندگان کمک می‌کنند تا مواد اولیه مورد نیاز برای هر دسته را به شکل بهینه مدیریت کنند و از خرید اضافی مواد جلوگیری کنند.
برنامه‌ریزی دقیق تولید
نرم افزار MRP به تولیدکنندگان این امکان را می‌دهند که برنامه‌ریزی تولید را بر اساس تقاضای بازار و وضعیت موجودی انجام دهند. این نرم‌افزارها با استفاده از داده‌های فروش، تقاضای مشتریان و وضعیت موجودی، تولید را به‌طور دقیق زمان‌بندی می‌کند. این امر به ویژه در تولید دسته‌ای اهمیت دارد زیرا تولیدکنندگان می‌خواهند تعداد مشخصی از محصولات را در یک دسته تولید کنند و از ایجاد تأخیر یا ضایعات جلوگیری کنند.
افزایش شفافیت و قابلیت ردیابی
در تولید دسته‌ای، شفافیت در فرآیندها و ردیابی هر دسته از مواد اولیه تا محصول نهایی بسیار حیاتی است. فناوری نرم افزار ERP این امکان را فراهم می‌کنند که هر دسته تولیدی دارای یک شماره منحصر به فرد باشد که از ابتدا تا انتها قابل ردیابی است. این سیستم‌ها به مدیران تولید و کیفیت این امکان را می‌دهند که بتوانند وضعیت هر دسته را پیگیری کرده و در صورت بروز مشکل، به‌سرعت اقدام کنند.
اتصال خودکار فرآیندها و بهبود کارایی
معمولا سیستم ERP به‌طور خودکار فرآیندهای مختلف را به هم متصل می‌کند، از جمله مدیریت موجودی، برنامه‌ریزی تولید، خرید و تأمین، و نظارت بر کیفیت. این یکپارچه‌سازی باعث کاهش خطاهای انسانی و بهبود کارایی می‌شود و می‌تواند به تولیدکنندگان کمک کند تا فرآیندهای تولید را سریع‌تر و با هزینه کمتر انجام دهند.
رعایت استانداردهای کیفیت و انطباق با مقررات
در بسیاری از صنایع، مانند داروسازی، مواد غذایی و محصولات بهداشتی، رعایت استانداردهای کیفیت و قوانین مربوط به ایمنی محصولات از اهمیت بالایی برخوردار است. سیستم‌های موجود در ERP مانند نرم افزار کنترل کیفیت، به کسب‌وکارها کمک می‌کنند تا به‌راحتی فرآیندهای مربوط به کیفیت و ایمنی را کنترل کرده و در صورت نیاز، فراخوان محصولات را به‌سرعت انجام دهند. این سیستم‌ها با فراهم کردن قابلیت ردیابی و گزارش‌دهی دقیق، اطمینان می‌دهند که کسب‌وکارها به‌طور کامل از نظر قانونی و ایمنی مطابق با مقررات عمل می‌کنند.
تحلیل و گزارش‌دهی دقیق
نرم‌افزارهای ERP قادرند داده‌های مربوط به تولید، موجودی، فروش و کیفیت را جمع‌آوری کرده و گزارش‌های تحلیلی دقیقی از طریق نرم افزار BI ارائه دهند. این گزارش‌ها می‌توانند به مدیران تولید کمک کنند تا تصمیمات بهتری در مورد بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، کاهش هزینه‌ها، و مدیریت منابع اتخاذ کنند. همچنین، به کسب‌وکارها کمک می‌کنند تا روندهای بازار و تقاضای مشتریان را پیش‌بینی کرده و به‌طور مؤثرتر برنامه‌ریزی کنند.