نقض کپی‌‌رایت و حقوق مؤلف امری دور از انتظار نیست و هر جا که با اثری مواجه باشیم، انتظار نقض حقوق پدیدآورنده از جانب افراد سودجو یا ناآگاه را نیز داریم. بخصوص اینکه با ظهور تکنولوژی‌‌های جدید و گسترش استفاده از فضای مجازی، نقض آثار مشمول کپی‌‌رایت نیز با سهولت و سرعت بیشتری رخ میدهد. البته در کشورهایی که فرهنگ احترام به کپی‌‌رایت در جامعه نهادینه شده است، نقض کپی‌‌رایت کمتر رخ داده در صورت وقوع نیز مؤلف و صاحب حقوق آن اثر، لحظه‌‌ای برای اقامه‌‌ی دعوا و پیگیری حقوق خود درنگ نکرده و جبران خسارت و مجازات مجرم را طبق قانون خواستار میشود.
امّا در ایران شرایط متفاوتی حاکم است. میزان آشنایی اکثریت مردم با “کپی‌‌رایت” تنها در حد شنیدن نام آن در رسانه است و تنها تصور بسیاری از افراد از رعایت کپی‌‌رایت، دانلود نکردن فیلم و موسیقی به صورت غیرمجاز است که آن نیز معمولاً به گمان اینکه قانونی در این باره وجود ندارد، مورد بی‌‌‌‌توجّهی و بی‌‌اعتنایی واقع میشود. حتّی هنرمندان که ذی نفعان اصلی این حوزه هستند و حقوق مؤلف به آنها تعلق دارد، نسبت به این مقوله آشنایی کامل ندارند و موارد متعدد نقض کپی‌‌رایت حتّی در بین خود اهالی هنر حاکی از ناآگاهی‌‌های فراوان در این زمینه است.
این در حالیست که ایران از سالها پیش قوانین کپی‌‌رایت را تصویب کرده و این قوانین لازم‌‌الاجرا بوده و همچنان نیز قابل استناد هستند. قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در سال 1348 به تصویب رسیده و قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی نیز در سال 1352 وضع شده است. گرچه کاستی‌‌هایی در این دو قانون به چشم میخورد امّا همچنان برای مقابله با نقض آثار کارآمد بوده و مؤثر واقع میشوند.
در قانون حمایت از حقوق مؤلفان (1348) دو نوع حق برای پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری وضع شده است. حقوق مادی و حقوق معنوی.
حقوق مادی پدیدآورنده
حقوق مادی حقوقی است که پدیدآورنده را قادر میسازد از اثر خود به منافع مادی دست یابد.
این حقوق عبارتند از: حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌‌برداری مادی و معنوی از اثر.
حقوق مادی قابل انتقال است و پدیدآورنده میتواند حقوق مادی خود را در موارد زیر و سایر موارد به غیر واگذار کند:
تهیه فیلمهای سینمایی و تلویزیونی از اثر (مانند مواردی که کارگردانی تصمیم میگیرد بر اساس یک رمان فیلمی بسازد که در این صورت نیازمند کسب اجازه از نویسنده‌‌ی رمان و انعقاد قراردادی با اوست.)
نمایش صحنه‌‌‌‌ای مانند تئاتر و نمایشهای دیگر: (اجرای نمایشنامه یا اجرای آهنگ ساخته‌‌شده توسط یک آهنگساز یا اجرای هر اثر دیگر نیازمند کسب اجازه از نمایشنامه نویس، آهنگساز و غیره است.)
پخش از رادیو و تلویزیون و وسایل دیگر: (پخش فیلمهای سینمایی یا ترانه‌‌های خوانندگان از رادیو و تلویزیون و دیگر رسانه‌‌ها نیز نیازمند کسب اجازه از پدیدآورنده و انعقاد قرارداد با اوست. این پدیدآورندگان هستند که حق پخش آثار خود را به تلویزیون، شرکتهای پخش یا سایتهای پخش معتبر انتقال میدهند و پخش آثار آنها بدون اجازه مجاز نیست.)
ضبط تصویری یا صوتی اثر بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر: (ضبط اثر بر حاملهای صوتی و تصویری مانند سی‌‌دی نیازمند کسب اجازه از صاحب اثر است.)
ترجمه و نشر و تکثیر و عرضه اثر از راه چاپ و نمایش و عکاسی و غیره: (ترجمه یک رمان یا یک اثر علمی، تکثیر و عرضه‌‌ی آن و هر گونه اقدامی که مستلزم استفاده از حقوق مادی اثر باشد، نیازمند کسب اجازه از پدیدآورنده است.)
استفاده از اثر درکارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنری و تبلیغاتی: (مثلا برای درج تصاویر یک شخصیت کارتونی مشمول کپی‌‌رایت بر روی لوازم التحریر و لیوان و سایر وسایل که کاربرد صنعتی دارد، باید حتما از طراح آن اثر اجازه گرفت. یا برای استفاده از موسیقی ساخته شده توسط یک آهنگساز در فیلمهای سینمایی یا آگهی‌‌های بازرگانی باید از آهنگساز کسب اجازه کرد.)
به کار بردن اثر در فراهم کردن یا پدیدآوردن اثرهای دیگر: (این مورد شامل تلفیق آثار با یکدیگر میشود. بدین نحو که صاحب اثری تصمیم میگیرد از اثر دیگری در کار خود استفاده کند که در این صورت ملزم به کسب اجازه از صاحب اثر دیگر است.)
حقوق معنوی پدیدآورنده
حقوق معنوی نیز حقوقی هستند که انتساب اثر به پدیدآورنده را تضمین کرده و پدیدآورنده با استفاده از این حق، تعلّق اثر بر خود را محفوظ داشته و از دخل و تصرف دیگران در اثر نیز جلوگیری مینماید.
حقوق معنوی عبارتند از:
_ حق افشا و اعلان اثر: یعنی منحصراً پدیدآورنده است که حق دارد در خصوص عرضه کردن یا نکردن اثر خود به عموم تصمیم بگیرد.
_ حق رعایت نام و عنوان (حق انتساب اثر): یعنی حق پدیدآورنده است که اثر او به خود او نسبت داده شود.
_ حق رعایت حرمت اثر: یعنی حق ایجاد تغییر و اصلاحات در اثر تنها و تنها متعلق به پدیدآورنده است نه کس دیگر.
_ حق پشیمانی (حق بازستانی): یعنی پدیدآورنده حق دارد در صورت پشیمانی از نشر یا عرضه‌‌ی اثر خود، آن را موقتاً یا دائماً از گردش خارج کند.
بر خلاف حقوق مادی که مدت استفاده از آنها محدود است و میتوان با قرارداد آنها را به دیگران منتقل کرد، حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و قابل انتقال به غیر نیز نمیباشد.
قابل گذشت بودن جرائم مرتبط با کپی‌‌رایت
با توجه به شناسایی حقوق مؤلف در قوانین ایران، نقض هر یک از این حقوق نیز با ضمانت اجرای قانونی مواجه است و در مواد 23 تا 31 قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان، مجازات حبس برای ناقضان حق در نظر گرفته شده است. البته آنچه در خصوص جرائم مرتبط با نقض کپی‌‌رایت حائز اهمیت است، جرائم قابل‌‌گذشت بودن این جرائم است. یعنی پیگیری و تعقیب این جرائم مستلزم شکایت شاکی خصوصی است و تا وقتی که شاکی (یعنی پدیدآورنده و / یا کسی که پدیدآورنده حقوق خود را به او انتقال داده است) شکایت نکند، دستگاه قضا نیز هیچ تکلیفی بر تعقیب مجرم ندارد. از این رو تا زمانیکه بسیاری از هنرمندان علی‌‌رغم آگاهی از بارگزاری غیرمجاز آثار خود در فضای سایبر، هیچ اقدام قانونی به عمل نمی‌‌آورند، نمیتوانند توقع پیگیری جرائم این حوزه را داشته باشند.
در حال حاضر برخی سایتهای داخلی به صورت غیرقانونی به بارگزاری فایل موسیقی خوانندگان کشور پرداخته و یا فیلمهای تولید داخل را به صورت غیرقانونی عرضه میکنند. در این شرایط میتوان با استناد به قوانین فعلی از ادامه‌‌ی چنین اقداماتی جلوگیری کرد مشروط بر اینکه صاحبان حق در این زمینه طرح دعوا کنند.
بنابراین در وهله‌‌ی اول، هنرمندان هستند که باید با حقوق خود آشنا شوند، پیگیر حقوق خود باشند و در مقابل نقض آثار خود واکنش صحیح و قانونی نشان دهند.
مسئولان فرهنگی و آموزشی کشور نیز باید با استفاده از امکانات ارتباطی و رسانه‌‌ای موجود به اطلاع‌‌رسانی صحیح به مردم پرداخته و فرهنگ احترام به کپی رایت را در جامعه گسترش دهند.