مقدمه
فضایی که انسان قرن ۲۱ در آن زندگی می‌کند دستخوش تحولات جدی شده است. گوشی‌های هوشمند و میلیون‌ها اپلیکیشن‌‌های عرضه‌شده بر این بستر، بخش اعظمی از حوزه تمرکز و توجه ما در زندگی را به خود اختصاص داده‌اند. به‌شکلی که هر یک از ما روزانه بیش از ده‌ها بار در زمان انجام امور روزمره، کاری که به آن مشغول هستیم را متوقف کرده و سراغ گوشی هوشمندمان می‌رویم. (Eyal, ۲۰۱۴) دوربین‌های کنترلی دائماً در حال ضبط اتفاق‌های جاری هستند. امواج رادیویی حاوی حجم عظیمی از داده‌ها، در اطراف ما در حال انتشار هستند. ارتباط با افرادی که هزاران کیلومتر دورتر از ما هستند در زمانی کوتاه‌تر از یک ثانیه عملی است. شایعات ممکن است در کمتر از یک ساعت ذهن میلیون‌ها انسان را تحت تاثیر قرار دهد. قیمت بیمه‌نامه خودرو شما بر اساس رفتار شما در هنگام رانندگی تعیین می‌شود، خرید کالایی خاص با تنظیمات درخواستی خود شما از فروشگاهی در آن‌سوی دنیا به سادگی قابل انجام است، متخصصین برنامه‌نویسی یا تحلیل‌گران مالی می‌توانند هم‌زمان که در کشور خود زندگی می‌کنند، برای شرکتی در قاره‌ای دیگر کار کنند. سیستم‌های هوشمند می‌توانند انتخاب‌های شما در زندگی را پیش از آنکه بر زبان آورید با دقت بالایی پیش‌بینی کنند. به شکلی که شاید بتوان گفت حریم خصوصی هر انسان دیگر حتی از کره‌ای به اندازه‌ی سر او هم کوچک‌تر شده است. همه‌ی شواهدی که برای انسان قرن بیستم در حد معجزه بود، امروز برای انسان قرن ۲۱ امری عادی است و جالب‌تر اینکه این تازه اول راه است.
سازمان‌های قرن ۲۱ در دورانی هستند که انقلاب صنعتی چهارم با محوریت تحول دیجیتال در حال از بین بردن بسیاری از الگوهای رایج تجارت در دهه‌های اخیر و رونمایی از شیوه‌های نوینی از تعاملات اقتصادی، محصولات و خدمات نوآورانه و ابزارها و رویکردهای مدیریتی است. تاثیر این تحولات تا اندازه‌ای بنیادین بوده است که امروز می‌توان افول بسیاری از ابرشرکت‌های دهه‌های اخیر را در کنار شکوفایی شرکت‌هایی همچون آمازون، اوبر، فیس‌بوک و سایر استارتاپ‌های تک‌شاخ دید که در دهه‌های گذشته یا وجود نداشتند یا نقشی بسیار کم‌رنگ از آن‌ها دیده می‌شد.
این تغییرات بسیاری از سازمان‌ها را بر آن داشت تا قبل از اینکه مانند برخی دیگر از غول‌های اقتصادی گذشته زیر امواج سهمگین این تحولات غرق شوند، فکری به حال کسبوکار خود کرده و سازمان خود را متناسب با تغییرات عصر حاضر متحول کنند. بی‌شک ورود به چنین فرآیند تحولی‌ای، نیازمند داشتن نقشه‌ی راهی جامع است تا به سازمان‌ها کمک کند که ورای تغییرات مدگرایانه در عرصه‌ی دیجیتال، به شکلی متوازن قابلیت‌های رهبری و قابلیت‌های دیجیتال سازمان خود را توسعه داده و به رهبران بازار در قرن ۲۱ تبدیل شوند.
علوم و ابزارهایی که در کنار یکدیگر بتوانند سازمان‌ها را در این مسیر یاری رسانند، در مرکز توجه صنایع قرار گرفته و حجم عظیمی از ابتکارهای استراتژیک، سرمایه‌گذاری‌های مالی و برنامه‌های تامین زیرساخت‌ها و توسعه سرمایه انسانی مؤسسات را به خود اختصاص داده‌اند. درک صحیح این تحول عظیم و تلاش برای پیشرو بودن در مسیر تغییرات لازمه موفقیت سازمان‌ها بوده و غفلت از این انقلاب بنیادین در صنعت جهانی و ادامه فعالیت‌های کسبوکار با شیوه‌های سنتی می‌تواند سازمان‌ها را مانند بسیاری از آن‌هایی که تا چند سال پیش در قله‌ی موفقیت بودند به ورطه‌ی نابودی کشاند. (Venkatraman, ۲۰۱۷)
مدیران خبره‌ی سازمان‌های عصر دیجیتال دریافته‌اند که توسعه‌ی موفق کسبوکار در شرایط پیچیده کنونی نیازمند به‌کارگیری هوشمند تکنولوژی‌های نوین دیجیتال است. هوشمندی در این حوزه را می‌توان شناخت مناسب از نیازها، شناخت مناسب از اکوسیستم جدید و روندهای تکنولوژی و به‌کارگیری مناسب گزینه‌های منتخب در میان صدها نوآوری و تکنولوژی جهت تحقق سازمان دیجیتال دانست. دستیابی به چنین هدفی، در قالب مطالعه‌ای عمیق در چارچوب تحول دیجیتال کسبوکار صورت می‌پذیرد.
در این مقاله درنظر داریم ابتدا تعاریفی از مفاهیم پایه‌ای در این حوزه مانند مفهوم تحول سازمانی، تکنولوژی‌های دیجیتال و سازمان دیجیتال ارائه کنیم. پس از آن، مروری بر حرکت سازمان‌ها در مسیر تحول دیجیتال وچالش‌های پیش روی آن‌ها خواهیم داشت. در ادامه به چگونگی پیمایش این سفر بزرگ بر مبنای یک نقشه‌ی راه جامع اشاره خواهیم کرد و نهایتاً نقش شرکت همکاران سیستم به عنوان همسفری مطمئن برای سازمان‌های ایرانی در این مسیر را تبیین خواهیم کرد.
درمورد منابع به‌کار رفته در تدوین این مقاله اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که پیشرو بودن فعالان کسبوکار در به‌کارگیری این مفاهیم بدیع موجب آن شده است که بیش از آنکه منابع اصلی این حوزه را در مقالات دانشگاهی بیابیم، می‌توانیم در گزارش‌های مؤسسات آینده‌پژوهی همچون گارتنر یا در مستندات پیشروان مشاوره مدیریت دنیا همچون مک‌کینزی، اکسنچر، دیلویت، کپجمینای، گروه مشاوران بوستون، پی‌دبلیو‌سی، و یا غول‌های نرم‌افزاری همچون مایکروسافت، اوراکل و آی‌بی‌ام جستجو کنیم.
مفاهیم اصلی
تحول سازمانی
واژه “تحول” را ایجاد تغییر اساسی و چشمگیر در چهره ظاهری، ساختار، ماهیت و شخصیت یک موجودیت می‌دانند به‌ویژه آنکه منجر به بهبود در آن شده باشد. در فضای سازمانی، تحول را یک فرآیند فراگیر می‌دانند که منجر به جهت‌گیری سازمان در مسیری نوین شده و آن را به سطحی بسیار بالاتر از اثربخشی ارتقا دهد. در این تعریف، تحول را نوعی تغییر مبنایی در ماهیت سازمان می‌دانند که می‌تواند منتهی به شکل‌گیری سازمانی کاملاً متفاوت با آنچه تا پیش از آن بود بشود و نه صرفاً همچون یک “گردش مسیر” در حالی که گویی سوار بر همان هواپیمای قبلی هستیم یا به عبارتی نه همچون یک پیشرفت پله به پله بر بستر همان ساختار اولیه.
فرآیند تحول سازمانی را معمولاٌ تغییری گسترده و تا سطح مدل کسبوکار می‌دانند به نحوی که هدفمند، آگاهانه و پایدار بودن تغییر از مشخصه‌های بارز آن باشد. (Timothy G. Kotnour, ۲۰۱۰)
درک بهتر از مفهوم تحول زمانی حاصل می‌شود که آن را در مقام مقایسه با ۳ مفهوم دیگر که در حوزه‌ی مدیریت تغییر مطرح می‌شوند قرار دهیم. اگر زمان در دسترس برای ایجاد تغییرات در سازمان و گستره‌ی تغییرات را ملاک این مقایسه قرار دهیم، می‌توان تحول سازمانی را نوعی تغییر دانست که در بازه زمانی نه چندان فشرده و با گستره‌ای فراگیر روی می‌دهد. به عبارتی می‌توان گفت که ایجاد تحول در سازمان نیازمند زمان کافی برای شناخت و درک عمیق از نیاز سازمان به تحول، تحلیل سناریوهای پیش روی سازمان و رویکردهای متناظر، طرح‌ریزی و تدوین نقشه راه و پیاده‌سازی برنامه‌های تحول آفرین است. حال آنکه اگر سازمان در زمان مناسبی فرآیند تحول را آغاز نکرده و در حال ضربه خوردن از بحران‌های پیش امده باشد، برای نجات از نابودی ناچار است تغییرات بزرگ را در سریع‌ترین زمان ممکن و چه بسا با هزینه گزاف اجرا کند که چنین تغییراتی را می‌توان مصداق “شوک‌درمانی” دانست. اگر از زاویه‌ی گستره تغییرات به موضوع نگاه کنیم نیز می‌توان تغییرات کوچک در زمان کوتاه را در زمره “مهندسی مجدد” قرار داد و چنانچه رویکرد ما تغییرات کوچک در بلند مدت باشد آن را “بهبود مستمر” نام گذاشت. (Erricson, ۲۰۱۶)
تکنولوژی دیجیتال
واژه “دیجیتال” را صفتی برای تبیین اتصال و گردش اطلاعات بین منابع فیزیکی مانند تجهیزات، فرآیندها و انسان‌ها می‌دانند که با بکارگیری تکنولوژی‌هایی همچون موبایل، کلان‌داده، تحلیل‌های پیشرفته، پردازش ابری، شبکه‌های اجتماعی و … محقق می‌شود. (Accenture, MarkMcDonald, ۲۰۱۳). “تکنولوژی دیجیتال” اگرچه واژه‌ای فراگیر است اما برای تعریف دقیق آن نمی‌توان مرزهای شفافی قائل شد. این عبارت را اغلب در تبیین هر محصول یا راهکار مبتنی بر سیستم‌های کامپیوتری استفاده می‌کنند حال آنکه می‌توان مفهوم آن را به دامنه گسترده‌تری از راهکارهای حل مسائل روزمره تعمیم داد که ابزارها یا الگوریتم‌هایی را به کار می‌گیرند که پیش از آن توسط کامپیوترها توسعه یافته‌اند. (PC-Magazine, ۲۰۱۸)
مفهوم تحول برپایه تکنولوژی‌های دیجیتال
اینک که با ۲ مفهوم پایه تحول سازمانی و تکنولوژی دیجیتال آشنا شدیم، می‌توانیم مفهوم تحول بر پایه تکنولوژی‌های دیجیتال را نیز به خوبی از آن برداشت کنیم. “تحول دیجیتال” عبارت است از تحولی سازمانی که از طریق بازنگری مدل‌های کسبوکار و بکارگیری تکنولوژی‌های دیجیتال متناسب با ساختار جدید کسبوکار رخ می‌دهد تا در نتیجه آن، عملکرد سازمان به طرز چشمگیری بهبود یابد. تأکید بر این نکته حائز اهمیت است که تحول دیجیتال، بیش از آنکه صرفاً تحول در سطح تکنولوژی مورد استفاده در سازمان باشد، تحول در ماهیت کسبوکار سازمان را نیز در بر می‌گیرد. تحول دیجیتال فراتر از آنکه سازمان را متحول می‌کند، می‌تواند زنجیره ارزش صنعت، فضای کسبوکار و اکوسیستم حاکم بر صنعت را نیز تحت تأثیر خود قرار دهد.
برای آنکه در تعریف تحول دیجیتال به خطا نرویم لازم است همواره به خاطر داشته باشیم که این تحول به معنی آراستن سازمان به یک‌سری تکنولوژی نوین نیست، این تحول همچون یک پروژه نبوده و منحصر به واحد فناوری اطلاعات سازمان نیست. تحول دیجیتال را نباید به مثابه لوبیای سحرآمیزی دانست که به سرعت رشد کرده و نتایج فوق انتظار در کوتاه مدت از آن حاصل می‌شود. (شامی زنجانی, ۱۳۹۶)
در بخش دوم مقاله، مفهوم سازمان دیجیتال و طبقه‌بندی سازمان‌ها بر مبنای حرکت در مسیر دیجیتالی شدن را تعریف خواهیم کرد. سپس با توضیح معماری مطلوب برای سازمان دیجیتال، مسیر تبدیل شدن به سازمان دیجیتال را با نگاهی به موانع و چالش‌های پیشرو و نقشه‌راه دیجیتال شرح می‌دهیم. در پایان نیز به نقش همکاران سیستم به عنوان همسفری مطمئن در سفر دیجیتال و دستاوردهای تبدیل‌شدن به سازمان دیجیتال اشاره خواهیم کرد.
منابع:
Accenture, MarkMcDonald. (۲۰۱۳, ۰۸ ۰۹). Defining digital, technology’s current tower of Babel. Retrieved from Accenture Blog: https://www.accenture.com/us-en/blogs/blogs-defining-digital-technologys-tower-babel
Business Dictionary. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۷). Definition of Transformation. Retrieved from Business Dictionary: http://www.businessdictionary.com/definition/transformation.html
Cambridge. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۷). Definition of Transformation. Retrieved from Cambridge Dictionary of English: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/transformation
Erricson. (۲۰۱۶). Developing national capabilities for successful transformation. Stockholm: Erricson.
Eyal, N. (۲۰۱۴). Hooked: How to Build Habit-Forming Products. (R. Hoover, Ed.) Penguin Group.
Gartner. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۹). Digital Transformation Consulting (DTC). Retrieved from Gartner Glossary: https://www.gartner.com/it-glossary/digital-transformation-consulting-dtc
IMD. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۹). Global Center for Digital Business Transformation. Retrieved from International Institute for Management Development: https://www.imd.org/dbt/insights/digital-transformation-dba/
Keller, S., & Price, C. (۲۰۱۱, ۰۹ ۲۲). Four Ways to Lead a Successful Transformation. Retrieved from Harvard Business Review: https://hbr.org/۲۰۱۱/۰۹/four-ways-successful-transformation-do
Loucks, J., Macaulay, J., Noronha, A., Wade, M., & Chambers, J. T. (۲۰۱۶). Digital Vortex: How Today’s Market Leaders Can Beat Disruptive Competitors at Their Own Game. IMD Centers’ Publication. Retrieved from https://www.imd.org/research/books/digital-vortex/
Oxford. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۷). Definition of Transformation. Retrieved from Oxford Dictionary of English: https://en.oxforddictionaries.com/definition/transformation
PC-Magazine. (۲۰۱۸, ۰۳ ۱۷). Definition of Digital Technology. Retrieved from PC Magazine: https://www.pcmag.com/encyclopedia/term/۶۹۰۵۹/digital-technology
Timothy G. Kotnour, P. (۲۰۱۰). Transforming Organisations: Strategies and Methods. CRC Press | Taylor & Francis Group, LLC.
Venkatraman, V. (۲۰۱۷). The Digital Matrix: New Rules for Business Transformation Through Technology. LifeTree Media.
Westerman, G., Bonnet, D., & McAfee, A. (۲۰۱۴). Leading digital : turning technology into business transformation. Harvard Business Review Press.
دشتی, م., & واثقی, ا. (۱۳۹۶, مهر ماه). نقشه معماری سازمان دیجیتال. شرکت هوشمندی تجاری همکاران سیستم، واحد خدمات مشاوره کسبوکار.
شامی زنجانی, م. (۱۳۹۶). روندهای نوین و چالش‌های جدی تحول دیجیتال در سازمان‌ها. اجلاس مدیران تحول دیجیتال کشور. تهران: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.