تاریخچه حمایت قانونی از نرم­ افزارهای رایانه ­ای

مقدمه:

شاید بتوان گفت پیدایش نرم ­افزارهای رایانه­ ای و روند رو به رشد توسعه آن در دهه­ های گذشته، بزرگ­ترین تحول تکنولوژیک پس از انقلاب صنعتی به شمار می­ آید. نرم‌­افزارها جنبه­‌های مختلف زندگی انسان را در سراسر جهان دگرگون ساخته­‌اند. از منظر حقوق مالکیت فکری، چگونگی حمایت حقوقی از نرم­افزارها و هم­چنین نقش آن­ها در توزیع دیجیتالی موضوعات خلاقانه، از مهم­ترین مباحث و چالش ­های حقوق مالکیت فکری بوده ­است. در این مطلب به تاریخچه حمایت از نرم­ افزارهای رایانه ای در قالب هریک از دو نظام کپی­ رایت و حق اختراع و نقش سازمان جهانی مالکیت فکری(وایپو) در طرح­ ریزی حمایت بین­ المللی از نرم ­افزارها خواهیم پرداخت.

الف) تاریخچه حمایت از نرم ­افزارها در قالب نظام کپی­ رایت

سازمان جهانی مالکیت فکری موضوع حمایت حقوقی از نرم ­افزارهای رایانه­ ای را نخستین بار در دهه هفتاد میلاد مد نظر قرار داد. ایده اولیه مبتنی بر حمایت از نرم ­افزارها در قالب یک نظام حمایتی ویژه بود که حمایت آن شامل هر سه عنصر یک برنامه رایانه­ ای یعنی کد مقصد، کد منبع و راهنما و دستورالعمل­ های برنامه باشد. (کدهای منبع کدهای اصلی یک برنامه رایانه­ ای هستند. این کدها با کلمات و عباراتی قابل درک برای انسان به ویژه افراد خبره در این حوزه نوشته می­ شوند. در مقابل کدهای مقصد در یک برنامه رایانه ­ای مجموعه­ ای از اعداد صفر و یک هستند که تنها توسط پردازشگر رایانه خوانده و درک می ­شوند.) مدل وایپو برای حمایت از نرم ­افزارها در قالب نظام حمایتی خاص، مورد استقبال کشورها قرار نگرفت و توسط قانون گذاران داخلی دنبال نشد. در مقابل، ایده حمایت در قالب نظام کپی­ رایت به تدریج قوت گرفت. در فوریه 1985 سازمان وایپو با همکاری سازمان یونسکو، گروهی از کارشناسان برجسته را برای بررسی جنبه­ های مربوط به کپی ­رایت برنامه­ های رایانه­ ای به ژنو فراخواند. بحث­ ها و بررسی­ های دقیق این نشست، نقش مهمی در شناسایی برنامه­ های رایانه­ ای به عنوان یکی از موضوعات مشمول نظام کپی­ رایت داشت و دستاوردهای آن موفقیت بزرگی برای وایپو محسوب می­شد. در فوریه سال 1985، حمایت از برنامه­ های رایانه ­ای تنها در قوانین پنج کشور فیلیپین، ایالات متحده آمریکا، مجارستان، استرالیا و هند پیش­ بینی شده بود. پس از نشست مذکور کشورهای آلمان، ژاپن، فرانسه و انگلستان ظرف سه ماه در قوانین کپی­ رایت خود مقرراتی برای حمایت از برنامه­ های رایانه ­ای وضع نمودند. کشورهایی که در قوانین کپی­رایت­شان به برنامه­ های رایانه­ ای به طور کلی اشاره شده بود، در خصوص موضوعات خاص این حوزه مانند نسخه­ های پشتیبان، مهندسی معکوس و برنامه­ های سازگار مقرراتی تدوین کردند. با این ­وجود، تعدادی از کشورها هم­چنان تمایل به اعمال نظام حمایتی ویژه­ای شبیه به نظام حمایت از طرح­های صنعتی و نمونه اشیاء کاربردی (با دوره حمایتی کوتاه­تر) برای نرم­ افزارها داشتند. در این حین شکل­ گیری دو نرم الزام ­آور در سطح منطقه ­ای و ملی، نقش مهمی در تکمیل و پیشبرد مدل پیشنهادی وایپو ایفا نمود؛ نخست انتشار دستورالعمل اروپایی 1991 درخصوص برنامه­ های رایانه­ ای و دوم تصویب موافقتنامه تریپس در سال 1994. در هر دو این مقررات حمایت از برنامه­ های رایانه­ ای به عنوان یک اثر ادبی مشمول معاهده برن مورد تاکید قرارگرفته­ است.

مطابق ماده 10 موافقتنامه تریپس برنامه ­های رایانه ­ای چه به صورت کدهای مقصد و چه به صورت کدهای منبع باید به عنوان یک اثر ادبی، طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند. در ماده 4 معاهده کپی­رایت وایپو (WCT ) مصوب 1996نیز با عباراتی تقریبا مشابه به این موضوع اشاره شده ­است. طبق بیانیه مورد توافق اعضای این معاهده درخصوص ماده 4، قلمرو حمایت این ماده در مورد برنامه­ های رایانه ­ای با مقررات مربوطه در معاهده برن و موافقتنامه تریپس مطابقت کامل دارد.  در معاهده کپی ­رایت وایپو تعریفی از برنامه­ رایانه­ای وجود ندارد اما در جریان امور مقدماتی معاهده، تعریف مدل پیشنهادی وایپو مورد توافق و پذیرش قرار گرفت که مطابق آن « برنامه رایانه­ ای مجموعه­ ای از دستورالعمل­ هایی است که در ترکیب با یک واسطه قابل خواندن برای ماشین ، منجر به پردازش اطلاعات به منظور رسیدن به عملکرد یا انجام کار خاصی می­ شود». تعریف نرم ­افزار در قوانین ملی اکثر کشورها با این تعریف هماهنگ و دارای عناصر مشترک است.

در دستورالعمل اروپایی 1991 تعریف موسع ­تری از برنامه رایانه­ ای ارائه شده ­است. مطابق این تعریف « اصطلاح برنامه رایانه­ ای شامل هر شکلی از برنامه از جمله برنامه ­های منضم به یک سخت­ افزار است. این اصطلاح هم­چنین شامل طرح­ های مقدماتی است که منجر به توسعه یک برنامه رایانه­ ای می­ شود، مشروط براین که ماهیت این طرح مقدماتی اجرای برنامه را در یک سطح بالاتر ممکن سازد». این طرح­ های مقدماتی منجر به تنظیم و ساخت مجموعه دستورالعمل ­ها می­ شود و خود نمی­ تواند به اجرای وظیفه یا عملکرد خاصی در رایانه بینجامد. در نتیجه؛ هرچند تعریف موسع برنامه رایانه­ای در برخی قوانین ملی ممکن است این طرح­ های مقدماتی را نیز در شمول تعریف قرار دهد، طبق ماده 4 معاهده کپی­رایت وایپو و ماده 10 تریپس الزامی به حمایت از آن­ها برای کشورها وجود ندارد.

مسئله دیگر درخصوص ماهیت و تعریف برنامه­ رایانه ­ای این است که آیا تصاویری که در نتیجه اجرای یک برنامه(مانند بازی­های رایانه­ای) بر روی صفحه ظاهر می­ شوند، جزئی از برنامه هستند؟ گرچه برخی صاحب­نظران به این پرسش پاسخ مثبت داده ­اند اما نظر غالب و رویه اکثر کشورها در قوانین ملی این تصاویر را جزئی از برنامه رایانه ­ای نمی­ دانند. هم­چنان که مفهوم برنامه رایانه­ ای در ماده 4 معاهده کپی­ رایت وایپو را نیز نمی ­توان به این تصاویر تسری داد. تصاویری که در اثر اجرای یک برنامه رایانه­ ای بر صفحه نمایش نقش می­ بندند ، به شرط داشتن اصالت می­ توانند به عنوان اثر سمعی-بصری یا آثار گرافیکی مشمول حمایت­ های نظام کپی­ رایت شوند.

همانطور که پیش از این گفتیم در ماده 10 موافقتنامه تریپس آمده: برنامه ­های رایانه­ ای چه به صورت کدهای مقصد و چه به صورت کدهای منبع باید به عنوان یک اثر ادبی، طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند. ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا در این ماده از شکل برنامه رایانه ­ای سخن به میان آمده، درحالیکه طبق معاهده برن آثار فارغ از شکل و شیوه بیان مورد حمایت هستند. دلیل این امر لزوم پاسخ صریح به برخی شبهات بود. توضیح آنکه برخی معتقد بودند که تنها برنامه­ های رایانه ­ای در قالب کدهای منبع به عنوان آثار ادبی تحت نظام کپی رایت قابل حمایت هستند و برنامه­هایی که به صورت کد مقصد نوشته می­شوند به دلیل داشتن جنبه کاربردی نمی­ توانند مشمول این حمایت قرار گیرند. این نظر صحیح نیست چرا که اولا معاهده برن استثناء کردن برخی آثار را تنها به این دلیل که جنبه کاربردی دارند مجاز نمی­ داند و ثانیا برنامه­ های رایانه­ ای را می­ توان از کدهای مقصد به کدهای منبع ترجمه یا به اصطلاح دی­کمپال کرد. عبارت ماده 4 معاهده کپی­رایت وایپو که مقرر می­دارد برنامه­ های رایانه­ای فارغ از شکل و شیوه بیان آن­ها باید طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند؛ با عبارت بند 1 ماده 2 برن هماهنگ است و مناسب­ تر به نظر می­ رسد.

ب) تاریخچه حمایت از نرم ­افزارها در قالب نظام اختراعات

در گذشته بسیاری از نظام ­های حقوقی بر این عقیده بودند که نرم ­افزار شباهت بسیاری به الگوریتم ­های ریاضی دارند. از این رو مانند این الگوریتم­ ها شرایط حمایت به عنوان اختراع را ندارند اما آراء دادگاه­ ها و پیشرفت­ هایی که در فاصله سال­های 1980 تا 2000 رخ داد، این پیش ­فرض را تغییر داد و در نتیجه امروزه نرم­ افزارها در صورت داشتن شرایطی، به عنوان اختراع قابل ثبت هستند. در سال 1995 اداره اختراعات و علائم تجاری آمریکا رسما اعلام کرد که ادعای اختراع برای ابداعات و نوآوری­ ها در حوزه نرم­ افزار را پذیرفته است حتی اگر این این نرم­ افزار در قالب یک سخت­ افزار ارائه نشده و مثلا بر روی یک فلاپی­دیسک باشد. با این ­وجود، منازعه بر سر این موضوع هم­چنان ادامه دارد. پارلمان اروپا در سال 2005 دستورالعمل پیشنهادی درخصوص ابداعات رایانه ­ای را رد کرد. هدف این دستورالعمل هماهنگ­ سازی نظام حمایت از اختراعات کشورهای اتحادیه و حمایت از کسانی بود که در حوزه فن­آوری­ های و محصولات جدید رایانه ­ای سرمایه­ گذاری می­کنند.  بحث و منازعه درخصوص بهترین نظام حمایتی از نرم ­افزارها در سطح ملی و بین­ المللی هم­چنان ادامه دارد. ماهیت ویژه نرم­ افزار که عبارت است از اجرای عملکردهای فنی از طریق بیان خلاقانه، ریشه این چالش­ هاست. هرچند نظام کپی­ رایت از جنبه­ های لفظی و ادبی یک برنامه حمایت می ­کند اما ایده­ های خلاقانه که اغلب هسته مرکزی یک نرم­ افزار و تعیین­ کننده ارزش تجاری آن هستند، درچارچوب این نظام مورد حمایت نیستند. ایده­ های پشت برنامه­ ها اغلب منشاء کارکردهای فنی متفاوت هستند از این­رو اغلب برنامه­ نویسان به دنبال حمایت نظام اختراعات برای نرم ­افزارشان هستند. به عبارت دیگر برخلاف نظام کپی­ رایت که تنها از بیان خاص و ویژه کدهای یک برنامه حمایت می­ کند، حمایت نظام اختراعات شامل عملکردهای اصلی و اساسی برنامه می­ شود. این گفته مشهور است که کپی­رایت مانع سرقت و استفاده­ های غیرمجاز کاربران می­ شود، در حالیکه حق اختراع از تکثیر و تقلید برنامه توسط رقبا جلوگیری می­ کند!

ج) تاریخچه حمایت از نرم ­افزارها در ایران

پیش از تصویب قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم ­افزارهای رایانه ­ای در سال 1379  که نخستین تلاش قانونگذار کشور ما برای حمایت از نرم ­افرارهای رایان ه­ای است، تنها راه ممکن برای حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم ­افزار و جلوگیری از تکثیر غیرمجاز آن تمسک به قواعد عام حقوقی و قوانین موجود بود. ماده 2 قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 طی 12 بند آثار مورد حمایت نظیر کتاب، اثر موسیقی، اثر سمعی و بصری، نقاشی و… را احصاء و در بند 11 به « اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد» اشاره کرده­است. برخی با تقسیر موسع این بند، نرم­ افزارهای رایانه­ ای را از مصادیق اثر فنی تلقی کرده و نرم ­افزار را مشمول حمایت­ های مادی و معنوی قانون 48 می ­دانستند. رویه قضایی نیز در یک مورد درخصوص نرم ­افزار در سال 1372 به ماده 23 این قانون استناد کرده ­است اما این دیدگاه به دلایلی قابل قبول به نظر نمی­ رسد. نخست آنکه تفسیر قانون باید با توجه به اوضاع و احوال و قرائن منطقی صورت گیرد. حمایت حقوقی از نرم ­افزارهای رایانه ­ای موضوع نسبتا جدیدی است و در زمان تدوین قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان در سال 1348، رایانه و نرم ­افزار در طی مراحل تکوین خود بودند و کشورهای توسعه یافته نیز با اصلاح قوانین خود به شمول آن­ها به این پدیده نوین تصریح کردند. بنابراین نمی­ توان گفت قانونگذار درسال 48 به حمایت از این پدیده نظر داشته است.

ثانیا نرم­ افزارها در چارچوب نظام کپی­ رایت به عنوان اثر ادبی مورد حمایت هستند و نه یک اثر فنی. ثالثا قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان جنبه کیفری دارد و طبق اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری به نفع متهم، نمی­توان با توسعه دامنه این بند ، افراد را محکوم و مجازات کرد.

درخصوص حمایت نظام حق اختراع از نرم ­افزار در کشور ما تا پیش از سال 1379، با توجه جوان و کم­ حجم بودن این صنعت در کشور درخواستی برای ثبت نرم­ افزار به عنوان اختراع وجود نداشت.

قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم ­افزارهای رایانه­ای در سال 1379  با هدف حمایت از پدیدآورندگان برنامه ­های رایانه­ ای یا نرم­ افزار، جلوگیری از تکثیر غیرمجاز آثار رایانه­ ای و ایجاد بستر حقوقی جهت تشویق تولیدکنندگان این حوزه به تصویب رسید. در این قانون که پیش­ نویس آن توسط شورای عالی انفورماتیک تهیه شده ، هیچ ­گونه ارجاعی به قوانین مربوط به حقوق مالکیت ادبی و هنری موجود صورت نگرفته­ است و به نظر می­رسد تهیه­ کنندگان پیش­نویس برخلاف رویه معمول در اکثر کشورها درپی طرح ­ریزی نظام حمایتی خاص و مستقل برای نرم­ افزارهای رایانه ­ای بوده ­اند. درآئین ­نامه اجرایی این قانون که در سال 1383 توسط هیئت وزیران به تصویب رسید با ارائه تعاریف مفاهیم مربوط به نرم ­افزار و تبیین حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده ، سعی شد تا نواقص و ابهامات موجود در قانون برطرف شود. این قانون با وجود ایرادات و انتقادات فراوانی که به آن وارد است هم­چنان تنها قانون خاص برای حمایت از نرم­افزارهاست.[1] در سال­های اخیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیش­نویس «لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط » را تهیه و در اردیبهشت 1390 به هیئت دولت تقدیم نمود. در این لایحه به جهت همسویی و هماهنگی با مقررات موافقتنامه تریپس ، نرم ­افزارها به عنوان یکی از موضوعات مشمول حمایت نظام حق مولف دیده شده و مواد 76 تا 92 این لایحه 131 ماده­ای به مقررات خاص نرم­ افزار و برنامه رایانه ­ای اختصاص دارد. در صورت تصویب و لازم ­الاجراشدن این لایحه ، کلیه قوانین و مقررات موجود در حوزه مالکیت ادبی و هنری از جمله قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم ­افزارهای رایانه­ ای مصوب 1379 نسخ خواهند شد.

نتیجه­ گیری:

امروزه حمایت بین­ المللی از نرم ­افزارها در قالب نظام کپی­ رایت مخالفان اندکی دارد. برنامه­ های رایانه ­ای تنها یک راه­ حل فنی برای حل یک مشکل نیستند. هرچند تعریف و مفهوم پدیدآورنده نرم ­افزار به طور کامل و دقیق با مفهوم مولف یک اثر ادبی یا موسیقایی یکسان نیست اما در واقع تلاش خلاقانه یک مولف است که ماهیت فنی دارد. تنها تفاوت نرم ­افزار با آثار ادبی، ماهیت فعال نرم ­افزار است به این معنا که نرم ­افزار به صورت فیزیکی و به لحاظ فنی برروی سخت­ افزار اثر می­ گذارد. اما این موضوع نباید باعث شود که نرم ­افزار به عنوان یک بیان اصیل و خلاقانه از حمایت­ های نظام کپی­ رایت محروم شود.

از آنجا که همسوسازی قوانین داخلی با مفاد و مقررات موافقتنامه تریپس از ملزومات و پیش ­شرط­های الحاق به سازمان تجارت جهانی است ،بررسی آثار و ابعاد حمایت از نرم­ افزار در قالب نظام کپی­رایت برای ما نیز حائز اهمیت بسیار است زیرا همانطور که پیش­تر گفتیم ؛ طبق ماده 11 این موافقتنامه ، برنامه­ های رایانه­ ای به عنوان آثار ادبی طبق مفاد نسخه 1971 معاهده برن مورد حمایت قرار می­ گیرند.

منابع:

1)    www.wipo.int/edocs/mdocs/…ip…/wipo_ip_cm_07_www_82573.doc‎

2)      زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری،تهران: نشر سمت، 1387.

3)     صادقی­ نشاط،امیر، حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای کامپیوتری،تهران، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، 1376