مقدمه:
شاید بتوان گفت پیدایش نرم افزارهای رایانه ای و روند رو به رشد توسعه آن در دهه های گذشته، بزرگترین تحول تکنولوژیک پس از انقلاب صنعتی به شمار می آید. نرمافزارها جنبه‌های مختلف زندگی انسان را در سراسر جهان دگرگون ساخته‌اند. از منظر حقوق مالکیت فکری، چگونگی حمایت حقوقی از نرمافزارها و همچنین نقش آنها در توزیع دیجیتالی موضوعات خلاقانه، از مهمترین مباحث و چالش های حقوق مالکیت فکری بوده است. در این مطلب به تاریخچه حمایت از نرم افزارهای رایانه ای در قالب هریک از دو نظام کپی رایت و حق اختراع و نقش سازمان جهانی مالکیت فکری(وایپو) در طرح ریزی حمایت بین المللی از نرم افزارها خواهیم پرداخت.
الف) تاریخچه حمایت از نرم افزارها در قالب نظام کپی رایت
سازمان جهانی مالکیت فکری موضوع حمایت حقوقی از نرم افزارهای رایانه ای را نخستین بار در دهه هفتاد میلاد مد نظر قرار داد. ایده اولیه مبتنی بر حمایت از نرم افزارها در قالب یک نظام حمایتی ویژه بود که حمایت آن شامل هر سه عنصر یک برنامه رایانه ای یعنی کد مقصد، کد منبع و راهنما و دستورالعمل های برنامه باشد. (کدهای منبع کدهای اصلی یک برنامه رایانه ای هستند. این کدها با کلمات و عباراتی قابل درک برای انسان به ویژه افراد خبره در این حوزه نوشته می شوند. در مقابل کدهای مقصد در یک برنامه رایانه ای مجموعه ای از اعداد صفر و یک هستند که تنها توسط پردازشگر رایانه خوانده و درک می شوند.) مدل وایپو برای حمایت از نرم افزارها در قالب نظام حمایتی خاص، مورد استقبال کشورها قرار نگرفت و توسط قانون گذاران داخلی دنبال نشد. در مقابل، ایده حمایت در قالب نظام کپی رایت به تدریج قوت گرفت. در فوریه ۱۹۸۵ سازمان وایپو با همکاری سازمان یونسکو، گروهی از کارشناسان برجسته را برای بررسی جنبه های مربوط به کپی رایت برنامه های رایانه ای به ژنو فراخواند. بحث ها و بررسی های دقیق این نشست، نقش مهمی در شناسایی برنامه های رایانه ای به عنوان یکی از موضوعات مشمول نظام کپی رایت داشت و دستاوردهای آن موفقیت بزرگی برای وایپو محسوب میشد. در فوریه سال ۱۹۸۵، حمایت از برنامه های رایانه ای تنها در قوانین پنج کشور فیلیپین، ایالات متحده آمریکا، مجارستان، استرالیا و هند پیش بینی شده بود. پس از نشست مذکور کشورهای آلمان، ژاپن، فرانسه و انگلستان ظرف سه ماه در قوانین کپی رایت خود مقرراتی برای حمایت از برنامه های رایانه ای وضع نمودند. کشورهایی که در قوانین کپیرایتشان به برنامه های رایانه ای به طور کلی اشاره شده بود، در خصوص موضوعات خاص این حوزه مانند نسخه های پشتیبان، مهندسی معکوس و برنامه های سازگار مقرراتی تدوین کردند. با این وجود، تعدادی از کشورها همچنان تمایل به اعمال نظام حمایتی ویژهای شبیه به نظام حمایت از طرحهای صنعتی و نمونه اشیاء کاربردی (با دوره حمایتی کوتاهتر) برای نرم افزارها داشتند. در این حین شکل گیری دو نرم الزام آور در سطح منطقه ای و ملی، نقش مهمی در تکمیل و پیشبرد مدل پیشنهادی وایپو ایفا نمود؛ نخست انتشار دستورالعمل اروپایی ۱۹۹۱ درخصوص برنامه های رایانه ای و دوم تصویب موافقتنامه تریپس در سال ۱۹۹۴٫ در هر دو این مقررات حمایت از برنامه های رایانه ای به عنوان یک اثر ادبی مشمول معاهده برن مورد تاکید قرارگرفته است.
مطابق ماده ۱۰ موافقتنامه تریپس برنامه های رایانه ای چه به صورت کدهای مقصد و چه به صورت کدهای منبع باید به عنوان یک اثر ادبی، طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند. در ماده ۴ معاهده کپیرایت وایپو (WCT ) مصوب ۱۹۹۶نیز با عباراتی تقریبا مشابه به این موضوع اشاره شده است. طبق بیانیه مورد توافق اعضای این معاهده درخصوص ماده ۴، قلمرو حمایت این ماده در مورد برنامه های رایانه ای با مقررات مربوطه در معاهده برن و موافقتنامه تریپس مطابقت کامل دارد. در معاهده کپی رایت وایپو تعریفی از برنامه رایانهای وجود ندارد اما در جریان امور مقدماتی معاهده، تعریف مدل پیشنهادی وایپو مورد توافق و پذیرش قرار گرفت که مطابق آن « برنامه رایانه ای مجموعه ای از دستورالعمل هایی است که در ترکیب با یک واسطه قابل خواندن برای ماشین ، منجر به پردازش اطلاعات به منظور رسیدن به عملکرد یا انجام کار خاصی می شود». تعریف نرم افزار در قوانین ملی اکثر کشورها با این تعریف هماهنگ و دارای عناصر مشترک است.
در دستورالعمل اروپایی ۱۹۹۱ تعریف موسع تری از برنامه رایانه ای ارائه شده است. مطابق این تعریف « اصطلاح برنامه رایانه ای شامل هر شکلی از برنامه از جمله برنامه های منضم به یک سخت افزار است. این اصطلاح همچنین شامل طرح های مقدماتی است که منجر به توسعه یک برنامه رایانه ای می شود، مشروط براین که ماهیت این طرح مقدماتی اجرای برنامه را در یک سطح بالاتر ممکن سازد». این طرح های مقدماتی منجر به تنظیم و ساخت مجموعه دستورالعمل ها می شود و خود نمی تواند به اجرای وظیفه یا عملکرد خاصی در رایانه بینجامد. در نتیجه؛ هرچند تعریف موسع برنامه رایانهای در برخی قوانین ملی ممکن است این طرح های مقدماتی را نیز در شمول تعریف قرار دهد، طبق ماده ۴ معاهده کپیرایت وایپو و ماده ۱۰ تریپس الزامی به حمایت از آنها برای کشورها وجود ندارد.
مسئله دیگر درخصوص ماهیت و تعریف برنامه رایانه ای این است که آیا تصاویری که در نتیجه اجرای یک برنامه(مانند بازیهای رایانهای) بر روی صفحه ظاهر می شوند، جزئی از برنامه هستند؟ گرچه برخی صاحبنظران به این پرسش پاسخ مثبت داده اند اما نظر غالب و رویه اکثر کشورها در قوانین ملی این تصاویر را جزئی از برنامه رایانه ای نمی دانند. همچنان که مفهوم برنامه رایانه ای در ماده ۴ معاهده کپی رایت وایپو را نیز نمی توان به این تصاویر تسری داد. تصاویری که در اثر اجرای یک برنامه رایانه ای بر صفحه نمایش نقش می بندند ، به شرط داشتن اصالت می توانند به عنوان اثر سمعی-بصری یا آثار گرافیکی مشمول حمایت های نظام کپی رایت شوند.
همانطور که پیش از این گفتیم در ماده ۱۰ موافقتنامه تریپس آمده: برنامه های رایانه ای چه به صورت کدهای مقصد و چه به صورت کدهای منبع باید به عنوان یک اثر ادبی، طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند. ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا در این ماده از شکل برنامه رایانه ای سخن به میان آمده، درحالیکه طبق معاهده برن آثار فارغ از شکل و شیوه بیان مورد حمایت هستند. دلیل این امر لزوم پاسخ صریح به برخی شبهات بود. توضیح آنکه برخی معتقد بودند که تنها برنامه های رایانه ای در قالب کدهای منبع به عنوان آثار ادبی تحت نظام کپی رایت قابل حمایت هستند و برنامههایی که به صورت کد مقصد نوشته میشوند به دلیل داشتن جنبه کاربردی نمی توانند مشمول این حمایت قرار گیرند. این نظر صحیح نیست چرا که اولا معاهده برن استثناء کردن برخی آثار را تنها به این دلیل که جنبه کاربردی دارند مجاز نمی داند و ثانیا برنامه های رایانه ای را می توان از کدهای مقصد به کدهای منبع ترجمه یا به اصطلاح دیکمپال کرد. عبارت ماده ۴ معاهده کپیرایت وایپو که مقرر میدارد برنامه های رایانهای فارغ از شکل و شیوه بیان آنها باید طبق مفاد معاهده برن مورد حمایت قرار گیرند؛ با عبارت بند ۱ ماده ۲ برن هماهنگ است و مناسب تر به نظر می رسد.
ب) تاریخچه حمایت از نرم افزارها در قالب نظام اختراعات
در گذشته بسیاری از نظام های حقوقی بر این عقیده بودند که نرم افزار شباهت بسیاری به الگوریتم های ریاضی دارند. از این رو مانند این الگوریتم ها شرایط حمایت به عنوان اختراع را ندارند اما آراء دادگاه ها و پیشرفت هایی که در فاصله سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ رخ داد، این پیش فرض را تغییر داد و در نتیجه امروزه نرم افزارها در صورت داشتن شرایطی، به عنوان اختراع قابل ثبت هستند. در سال ۱۹۹۵ اداره اختراعات و علائم تجاری آمریکا رسما اعلام کرد که ادعای اختراع برای ابداعات و نوآوری ها در حوزه نرم افزار را پذیرفته است حتی اگر این این نرم افزار در قالب یک سخت افزار ارائه نشده و مثلا بر روی یک فلاپیدیسک باشد. با این وجود، منازعه بر سر این موضوع همچنان ادامه دارد. پارلمان اروپا در سال ۲۰۰۵ دستورالعمل پیشنهادی درخصوص ابداعات رایانه ای را رد کرد. هدف این دستورالعمل هماهنگ سازی نظام حمایت از اختراعات کشورهای اتحادیه و حمایت از کسانی بود که در حوزه فنآوری های و محصولات جدید رایانه ای سرمایه گذاری میکنند. بحث و منازعه درخصوص بهترین نظام حمایتی از نرم افزارها در سطح ملی و بین المللی همچنان ادامه دارد. ماهیت ویژه نرم افزار که عبارت است از اجرای عملکردهای فنی از طریق بیان خلاقانه، ریشه این چالش هاست. هرچند نظام کپی رایت از جنبه های لفظی و ادبی یک برنامه حمایت می کند اما ایده های خلاقانه که اغلب هسته مرکزی یک نرم افزار و تعیین کننده ارزش تجاری آن هستند، درچارچوب این نظام مورد حمایت نیستند. ایده های پشت برنامه ها اغلب منشاء کارکردهای فنی متفاوت هستند از اینرو اغلب برنامه نویسان به دنبال حمایت نظام اختراعات برای نرم افزارشان هستند. به عبارت دیگر برخلاف نظام کپی رایت که تنها از بیان خاص و ویژه کدهای یک برنامه حمایت می کند، حمایت نظام اختراعات شامل عملکردهای اصلی و اساسی برنامه می شود. این گفته مشهور است که کپیرایت مانع سرقت و استفاده های غیرمجاز کاربران می شود، در حالیکه حق اختراع از تکثیر و تقلید برنامه توسط رقبا جلوگیری می کند!
ج) تاریخچه حمایت از نرم افزارها در ایران
پیش از تصویب قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای در سال ۱۳۷۹ که نخستین تلاش قانونگذار کشور ما برای حمایت از نرم افرارهای رایان های است، تنها راه ممکن برای حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزار و جلوگیری از تکثیر غیرمجاز آن تمسک به قواعد عام حقوقی و قوانین موجود بود. ماده ۲ قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ طی ۱۲ بند آثار مورد حمایت نظیر کتاب، اثر موسیقی، اثر سمعی و بصری، نقاشی و… را احصاء و در بند ۱۱ به « اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد» اشاره کردهاست. برخی با تقسیر موسع این بند، نرم افزارهای رایانه ای را از مصادیق اثر فنی تلقی کرده و نرم افزار را مشمول حمایت های مادی و معنوی قانون ۴۸ می دانستند. رویه قضایی نیز در یک مورد درخصوص نرم افزار در سال ۱۳۷۲ به ماده ۲۳ این قانون استناد کرده است اما این دیدگاه به دلایلی قابل قبول به نظر نمی رسد. نخست آنکه تفسیر قانون باید با توجه به اوضاع و احوال و قرائن منطقی صورت گیرد. حمایت حقوقی از نرم افزارهای رایانه ای موضوع نسبتا جدیدی است و در زمان تدوین قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸، رایانه و نرم افزار در طی مراحل تکوین خود بودند و کشورهای توسعه یافته نیز با اصلاح قوانین خود به شمول آنها به این پدیده نوین تصریح کردند. بنابراین نمی توان گفت قانونگذار درسال ۴۸ به حمایت از این پدیده نظر داشته است.
ثانیا نرم افزارها در چارچوب نظام کپی رایت به عنوان اثر ادبی مورد حمایت هستند و نه یک اثر فنی. ثالثا قانون حمایت حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان جنبه کیفری دارد و طبق اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری به نفع متهم، نمیتوان با توسعه دامنه این بند ، افراد را محکوم و مجازات کرد.
درخصوص حمایت نظام حق اختراع از نرم افزار در کشور ما تا پیش از سال ۱۳۷۹، با توجه جوان و کم حجم بودن این صنعت در کشور درخواستی برای ثبت نرم افزار به عنوان اختراع وجود نداشت.
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانهای در سال ۱۳۷۹ با هدف حمایت از پدیدآورندگان برنامه های رایانه ای یا نرم افزار، جلوگیری از تکثیر غیرمجاز آثار رایانه ای و ایجاد بستر حقوقی جهت تشویق تولیدکنندگان این حوزه به تصویب رسید. در این قانون که پیش نویس آن توسط شورای عالی انفورماتیک تهیه شده ، هیچ گونه ارجاعی به قوانین مربوط به حقوق مالکیت ادبی و هنری موجود صورت نگرفته است و به نظر میرسد تهیه کنندگان پیشنویس برخلاف رویه معمول در اکثر کشورها درپی طرح ریزی نظام حمایتی خاص و مستقل برای نرم افزارهای رایانه ای بوده اند. درآئین نامه اجرایی این قانون که در سال ۱۳۸۳ توسط هیئت وزیران به تصویب رسید با ارائه تعاریف مفاهیم مربوط به نرم افزار و تبیین حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده ، سعی شد تا نواقص و ابهامات موجود در قانون برطرف شود. این قانون با وجود ایرادات و انتقادات فراوانی که به آن وارد است همچنان تنها قانون خاص برای حمایت از نرمافزارهاست.[۱] در سالهای اخیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشنویس «لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط » را تهیه و در اردیبهشت ۱۳۹۰ به هیئت دولت تقدیم نمود. در این لایحه به جهت همسویی و هماهنگی با مقررات موافقتنامه تریپس ، نرم افزارها به عنوان یکی از موضوعات مشمول حمایت نظام حق مولف دیده شده و مواد ۷۶ تا ۹۲ این لایحه ۱۳۱ مادهای به مقررات خاص نرم افزار و برنامه رایانه ای اختصاص دارد. در صورت تصویب و لازم الاجراشدن این لایحه ، کلیه قوانین و مقررات موجود در حوزه مالکیت ادبی و هنری از جمله قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۱۳۷۹ نسخ خواهند شد.
نتیجه گیری:
امروزه حمایت بین المللی از نرم افزارها در قالب نظام کپی رایت مخالفان اندکی دارد. برنامه های رایانه ای تنها یک راه حل فنی برای حل یک مشکل نیستند. هرچند تعریف و مفهوم پدیدآورنده نرم افزار به طور کامل و دقیق با مفهوم مولف یک اثر ادبی یا موسیقایی یکسان نیست اما در واقع تلاش خلاقانه یک مولف است که ماهیت فنی دارد. تنها تفاوت نرم افزار با آثار ادبی، ماهیت فعال نرم افزار است به این معنا که نرم افزار به صورت فیزیکی و به لحاظ فنی برروی سخت افزار اثر می گذارد. اما این موضوع نباید باعث شود که نرم افزار به عنوان یک بیان اصیل و خلاقانه از حمایت های نظام کپی رایت محروم شود.
از آنجا که همسوسازی قوانین داخلی با مفاد و مقررات موافقتنامه تریپس از ملزومات و پیش شرطهای الحاق به سازمان تجارت جهانی است ،بررسی آثار و ابعاد حمایت از نرم افزار در قالب نظام کپیرایت برای ما نیز حائز اهمیت بسیار است زیرا همانطور که پیشتر گفتیم ؛ طبق ماده ۱۱ این موافقتنامه ، برنامه های رایانه ای به عنوان آثار ادبی طبق مفاد نسخه ۱۹۷۱ معاهده برن مورد حمایت قرار می گیرند.
منابع:
۱) www.wipo.int/edocs/mdocs/…ip…/wipo_ip_cm_07_www_82573.doc
۲) زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری،تهران: نشر سمت، ۱۳۸۷٫
۳) صادقی نشاط،امیر، حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای کامپیوتری،تهران، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۶
[۱] برای مطالعه بیشتر در خصوص حمایت از نرم افزارهای رایانه ای در ایران و لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری رجوع کنید به مقاله «نگاهی به حقوق نرم افزار در لایحه جامع حقوق مالکیت ادبی هنری و حقوق مرتبط» در همین سایت.